Стваральнікі прыгожага

Пявуння з Сінькевіч

Стаіць яна, вялікая палеская жанчына, сярод гароду, скрозь укрытага кустамі бульбы, молада-зялёнай на шэрым улонні поля. На нашы словы аб тым, што прыйшлі пачуць яе песні, уважлівыя цёмныя вочы асвяціліся скупой радасцю. Абтрэсла рукі ад зямлі, прапусціла наперад у цеснаватыя сені, хату, дзе па-даўнейшаму на куце сышліся дзве лавы, а невялікія вокны засціў густы, пакрыты суквеццямі, мушкат.

Змахнула хвартухом зэдлік і непадалёк села сама. I неяк адразу зрабілася зразумела, што не трэба лішне тлумачыць, расказваць, дзеля чаго, нашто. Песні нібы самы паліліся адна за адной. I голас быў грудны, і яшчэ зусім не старэчы, хоць маладосць яе прамінула даўно: восемдзесят вёснаў спаткала і праводзіла Аўдоцця Клеўжыц на зямлі, у гэтым ціхім палескім кутку — не то вёсцы, не то мястэчку, некалі абгароджаным пяскамі, лясамі ад шырэйшага свету. I казалі песні пра жыццё, можа, не пра тое, якім яно было, а якім адбілася ў сэрцы, што праспявала яго.

Эпічна, трохі велічна, як і павінна быць у баладзе, гучаў зачын:

Усе палі засеяны
I жыта ўрунілася.

I распавядала песня, даўняя, як свет, пра гісторыю даўнюю, пра жаночы лёс і складанасць людскіх узаемаадносін. А потым песня станавілася шчадроўкай, бадзёрай і звонкай, як навагодні мароз, як сіні заснежаны вечар пад вокнамі колішніх сялянскіх хат.

Ходзіць, паходзіць месяц на небе
Шчодры вечар, добры вечар!
Заву-пазаву зоры з сабою:
Ходзіма, зоры, калядаваці...

I снавала песня абразок за абразком і расхінала сцены гаспадаровай хаты, каб паказаць, што там дзеецца ўрачыстым святочным вечарам.

Сам гаспадар за сталом сядзіць,
За сталом сядзіць, тры кубкі дзяржыць:
У адным кубку п'янка-гарэлка,
У другім кубку віно зялёна,
У трэцім кубку мядок салодак.
П'янка-гарэлка для пана гаспадара,
Віно зялёна для яго жоны,
Мядок салодак для яго дзетак.

I папярэджвала песня-вяшчуння аб набліжэнні сімвалічных калядных госцікаў-сяброў — памагатых земляроба-аратага.

Насцілайце сталы, накладвайце хлябцы,
Да прыдуць к нам да тры госцікі:
Адзін госцічак — свецел месячык,
Другі госцічак — ясна сонейка,
Трэці госцічак — дробен дождзічак...

Па хаце спявачкі пачаў слацца паўзмрок. Ён паволі гусцеў, рабіўся бэзавым за акном. А песні ўсплывалі ў памяці лёгка, то журачыся, то слепа свецячыся ўсмешкай, радасцю.

Неяк гаворка аб летніх песнях перайшла на русалак. Вочы спявачкі загарэліся ўзрушанай ўпэўненасцю, калі яна пачала расказваць, як аднойчы, у час яе маладосці, яны запрудзілі крыніцу і потым на сходзе вады на пяску ля яе вытокаў было відаць безліч басаногіх маленькіх слядоў.

I неяк не заставалася месца цвярозаму скептыцызму, які толькі што прасіўся на вусны, а прыгадалася збянтэжанасць і крыўда Уладзіміра Лугаўскога, калі малады, добра падкаваны літаратар перапыніў яго расказ аб сустрэчы з русалкай разумным папрокам: "И Вы в самом деле верите этой чепухе?" Ёсць штосьці агульнае, што лучыла летуценні, мары народнай спявачкі з далёкай палескай вёскі і сусветна вядомага паэта, якаясь повязь-лучво ўсіх рамантыкаў.

...Назаўтра раніцай мы з аспіранткай Ліяй Салавец ізноў пераступілі парог хаты Аўдоцці Клеўжыц. У печы весела палалі дровы, водсвет полымя скакаў на шыбах. I не толькі па вышытым яе хвартуху, густоўным гарсэце можна было бачыць, зразумець, што прыходу нашага яна чакала. Відаць, усё, што ў яе ўяўленні было звязана з песняй, патрабавала не абыдзённага. Бо хіба сама песня, спяванне, слуханне яе не ёсць свята душы, прасвятленне, самаўрачыстасць? Ізноў занудліва слухала яна сваю і крыху ўжо не сваю песню з магнітафоннай стужкі. I толькі ўключылі на запіс, спявачка ізноў без адзінай запінкі, нідзе не бунтуючыся, засяроджана і строга вяла сваю наступную песню. I, пэўна ж, бачыла цяпер зрокам, скіраваным у сябе, праз далеч гадоў, мо ў сваёй маладосці, тую Іванкаву маці з вясельнай песні, што, поўная годнасці, матчынай пяшчоты, пыталася ў суседзяў пра сына:

— А любыя суседзі, глядзіце,
У каго мой сыночак удаўся,
Што па пояс у золацечку ўбраўся.
Сам жа ён убраўся, каня не —
Поўна грывачка зелейка,
Поўны капыцечкі крамення.
— Не журыся, мамачка, аба мне,
Ёсць у мяне кавалі на дварэ,
Падкую коніка я ў сядле...

Так шчыра журыцца і расказваць можна толькі той песняй, што ідзе з самога сэрца. А вось песня кідае ноту трывогі:

Онй, вялікі бор,
Ды не ўвесь род...

А песнявае вяселле тым часам пад'язджала да хаты маладой. I голас спявачкі наказваў маршалкам і ўсёй дружыне маладога:

Маладыя маршалачкі,
Набіванце стрэлачкі,
Да прабівайце сценачкі,
Да пабачым, дзевачкі,
Ці хораша яна нараджона,
На пасадзе да пасаджона.
Нараджона, як павянятка,
Пасаджона, як князянятка.

I пакуль ішло вясёлае і горкае застолле ў маладой, Іванкава маці чакала і выглядала звароту сына.

Ой, Іванкава мамачка
За вароцейкі ходзіць
Ды на зорачкі глядзіць:
— Ох вы, зоры, да мае зоры,
Прасвяціце ж вы ў полі,
Да там маіх дзетачак двое.

Нам пара ўжо збірацца ў дарогу і пакідаць Сінькевічы, што над Ланню-ракой, пад Лунінцом, гэту ціхую, паэтычную мясціну з помнікам палеглым байцам, шэра-замшэлай, застылай у вяках, казкай-харомінай, брамай-вазніцай пры ёй адразу за гародам Аўдоцці Клеўжыц. А песні яшчэ ўсё снаваліся і снаваліся. I не цесна было ім у Аўдоццінай хаце, дзе яны здаўна прыжыліся. I шкада было нам, не вычарпаўшы ўсе іх, развітацца. Дый вычарпаць іх было не проста. Хіба можна вычарпаць крыніцу? А на адвітанне, калі мы задалі крыху традыцыйнае, для фалькларыста пытанне, ад каго бабуля пераняла свае песні, пачулі штось нечаканае. Пявуння ўспомніла, як прыйшлі да яе гэтыя песні: пры працы і ў святочныя дні, калі дзяўчынай адпраўлялася са сваімі дзвюма бабулямі збіраць зёлкі, кветкі. "Запамінай нашы песні, — казалі яны, — калі ты іх навучышся і будзеш спяваць, нам будзе лягчэй у зямлі ляжаць". I тут спявачка сказала такое, ад чаго мы адразу крыху разгубіліся: "Вось, дзеткі, вы чулі мае песні і з сабою іх бярэце. Калі там дзеcь будзеце іх спяваць і другім людзям перакажаце, каб навучыліся, мне не будзе цяжкай зямля. Жывеце ў здароўі і радасці. А песні нашы праўдзівыя, бо з жыцця ўзяты".

Арсень Ліс. З кнігі "Песню — у спадчыну", Мн.: Мастацкая літаратура, 1989.