| Слоўнік некаторых тэрмінаўАбора — гаспадарчая пабудова для хатняй жывёлы. Аршын — мера даўжыні, роўная 72 см. Арцыбіскуп — у каталіцкай царкве; архіепіскап у праваслаўнай, духоўная асоба вышэйшай ІІІ ступені. Асаднікi — пасяленцы з Польшчы 1921-1939 гадоў, якія атрымалі зямельныя надзелы ў Заходняй Беларусі. Асьміна — мера сыпучых рэчываў і вадкасцей у ВКЛ, роўная 51 літру. Ачавісць — у прысутнасці, увачавідкі, на вачах.
Барон — агульны дваранскі тытул, уведзены Пятром І для вышэйшага саслоўя прыбалтыйскага дваранства нямецкага паходжання. Бочка — мера сыпучых рэчываў і вадкасцей у ВКЛ і ў Мінскай губерніі да 1845 года, роўная 406,54 літраў. Чвэрць — 101,6 літраў. Асьміна — 51 літр. Гарнец — 2.284 літра. Кварта — 0,706 літра. Кватэрка — 0,76 літра. Брама — парадныя вароты на ўездзе да сядзібы, палацу, парку і замка. Бязмен — даўняя ручная, рычажная вага.
Валока — зямельная мера на Беларусі ў XVI — XX стагоддзях, роўная 20 дзесяцінам або 21,36 га. Ваявода — кіраўнік мясцовай адміністрацыі ў ваяводстве, засядаў у Сенаце Рэчы Паспалітай пасля 1569 года; у Заходняй Беларусі ў 1921-1939 гадах — кіраўнік ваяводства. Ваяводства — адміністратыўна-тэрытарыяльная адзінка ў ВКЛ у 15-18 стагоддзях, уведзеная замест княстваў. Вёска — асноўны тып сельскага паселішча на Беларусі ў XVI-XX ст. Войт — у сярэднявеччы кіраўнік вясковай і гарадской адміністрацыі ў ВКЛ, куды ўваходзіла і частка тэрыторыі Беларусі; сачыў за парадкам у падначаленых яму вёсках; за непарушнасцю зямельных надзелаў, сачыў, каб сяляне не ўцякалі, каб спраўна наведвалі царкву і г.д. Воласць — адміністрацыйная адзінка ў ВКЛ і на Русі, населеная сялянамі-даннікамі ў XIII-XVI стагоддзях. Воля, волька, вулька — старадаўні тып сельскага паселішча, вызваленага ад падаткаў. Вырок — пастанова; рашэнне суда. Вярста (звычайная) — мера даўжыні = 1,07 км або 500 сажаням. Вяршок — 1/16 аршына. Вятрак — ветраны млын на “казловых” апорах-восях. Вячыста — сапраўднае; дадзенае “навечнасць”; векавечна, векавы.
Ганак — крытая прыбудова перад уваходнымі дзвярамі з лаўкамі па баках. Гара ці гарышча — прастора паміж столлю і дахам ў сялянскай хаце. Гарнец — мера вагі сыпучых і вадкіх рэчываў у ВКЛ = 2,824 літра. Гаць (грэбля) — драўляны насціл на балоце. Гміна — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка павета ў Заходняй Беларусі з сакавіка 1921 па 17 верасня 1939 года, існавала ў часы белапольскай акупацыі, уключала ў свой склад адну або некалькі вёсак, (падобна сённяшняму сельсавету). Гонта — драўляныя дошчачкі, выкарыстоўваліся для пакрыцця дахаў хат, гаспадарчых пабудоў. Грабар — землякоп. Грунт — надзел, ворная зямля; глеба; прычына; аснова. Губернія — адміністратыўна-тэрытарыяльная адзінка на тэрыторыі Расіі, Літвы, Беларусі, Латвіі ў XVIII-XIX стагоддзях, дзялілася на паветы (уезды).
Двор — комплекс жылых і гаспадарчых пабудоў. Дворышча — некалькі аб’яднаных сялянскіх гаспадарак ў XV-XVI стагоддзях, былі пазней названы — “сяло”. Дзедзічна — уладанне маёнткам па вотчыннаму спадарчаму праву; спадчына па лініі дзеда. Дзесяціна — зямельная мера плошчы = 1,09 га. Дым — сялянскі двор у ХІV-ХVІ стагоддзях.
Журавель — калодзежнае прыстасаванне для зачэрпвання вады. Жывіца — смалістае рэчыва хвойных дрэваў, з якога вырабляюць каніфоль і скіпідар. Засек — месца ў свірне для засыпання збожжа, мукі. Зя(е)мянін — асабіста незалежны, шляхетны чалавек, без уласнай зямлі або з малым надзелам, абавязаны адбываць воінскую павіннасць. І. М. — Іх Міласць. Імша — служба ў царкве, касцёле.
Камора — халоднае памяшканне ў сялянскай хаце, якое выкарыстоўваецца для захавання прадуктаў харчавання, некаторых прылад працы, адзення. Кансенс — згода, дамоўленасць, раўнавага, дазвол. Кантрыбуцыя — прымусовы грашовы збор, які ўзымалі ворагі на захопленых часова тэрыторыях з насельніцтва або з дзяржавы. Канюшы — у Польшчы з ХІ ст., у ВКЛ з ХVІ ст. даглядаў за вялікакняжацкімі табунамі і стайнямі да ХVІІІ стагоддзя, пазней — чыста сімвалічная пасада. Капа — мера, якая ўтрымлівае 60 прадметаў, грошаў, яек. Кафля — керамічныя пліткі рознай канфігурацыі, памеру, размалёўкі для абліцоўкі і аздобы печаў, камінаў і карнізаў. Кашталян — камендант замка; памочнік ваяводы ў ВКЛ. Кварта — 1. Мера сыпучых рэчываў і вадкасцей у ВКЛ, роўная 0,705 літра; 2. Посуд металічны для піцця вадкасцей. Кватэрка — мера сыпучых рэчываў і вадкасцей у ВКЛ = 0,176 літра. Келіх — царкоўная чаша; пацір. Княства — дзяржаўнае ўтварэнне з пэўным узроўнем суверэнітэту, якое існавала ў ІХ-ХVI стагоддзях на Беларусі. Кольвеч — пры нагодзе; з нагоды чаго-небудзь. Кроквы — брусы, якія ўтвараюць каркас даху. Курніца — хата з печкай без каміна.
Ланы — у канцы ХVІ стагоддзя мера плошчы ў ВКЛ = ад 16,3 да 48 га. Латы — дошкі, жардзіны, якія кладуцца ўпоперак крокваў. Ліштва — фігурныя ці гладкія накладкі вакол вокан ці дзвярнога праёма. Локаць — мера даўжыні, роўная 46 см. Лоўчы — княжацкі ўраднік, які валодае ляснымі і паляўнічымі ўгоддзямі; з ХVІІІ стагоддзя назва засталася як ганаровы тытул. Лядоўня — мураваны склеп для лёду з мэтай захоўвання ў цёплы перыяд прадуктаў харчавання.
Морг — мера плошчы на Беларусі і ў Літве = 0,71 га. Навозы — навезеныя да маёнткаў дарогі, пад’яздныя шляхі. Нарубы — намагільныя бярвенні.
Павет, повет — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў ВКЛ, на Беларусі з 1566 года і да пачатку ХХ стагоддзя. Павець — навес, памяшканне для дроў на сялянскім двары. Пагост — вясковыя могілкі. Падсочка — спосаб атрымання жывіцы з хвойных дрэваў. Паны-рада — Рада ВКЛ, вышэйшы орган дзяржаўнай улады ў 15-м, першай палове 16 стагоддзяў; паўнамоцтвы, замацаваныя статутам ВКЛ 1588 года. Парабак — беззямельны, малакваліфікаваны наёмны работнік на Беларусі ў ХVІІ-ХVІІІ, першай палове ХІХ стагоддзяў. Парафія — прыхаджане царквы або касцёла, якімі кіруе плябан. Плябанія — дом, які належыць парафіі, царкве ці касцёлу, у якім жыве настаяцель. Позаў — назва; позва, пісьмовае паведамленне аб выкліку куды-небудзь. Полаць(і) — дашчаты ляжанак ля печы для адпачынку або сну. Прызьба — вонкавае ацяпленне хаты зямлёй, саломай на зімовы перыяд. Прасвітар — (грэч.) настаяцель у хрысціянскай царкве i каталiцкiм касцёле або ў доме веры евангельскiх хрысцiян. Пуд — старажытная мера вагі — 16,38 кг.
Рэгістр — 1. Спісак, перачань; 2. Спецыяльны орган, які праводзіць функцыянальнае назіранне ў якой-небудзь канкрэтнай вобласці. Сажань — мера даўжыні = 2,13 метра. Сені — першае памяшканне перад дзвярыма ў хату. Стараства — дзяржаўны маёнтак у ВКЛ у ХVІ-ХVІІІ стагоддзях, які даваў князь, кароль на часовае карыстанне феадалам за службу. Стольнік — пасада ў ВКЛ з сярэдзіны ХV стагоддзя. Займаўся сервіроўкай вялікакняжацкага стала і падачай страў, пасля ХVІІІ стагоддзя — ганаровае званне. Страха — саломяны ці чаратовы дах. Сяло — старадаўні тып паселішчаў, якія, звычайна, мелі царкву.
Тапаніміка — навука, якая вывучае геаграфічныя назвы. Тартак — лесапільны заводзік. Фундуш — маёмасныя, грашовыя, зямельныя ці другія ахвяраванні на часовае ці пажыццёвае карыстанне. Фунт — мера вагі ў ВКЛ = ад 360 да 450 гр. Хоры — адкрытая галерэя, месца размяшчэння хора ў царкве. Хросты — хрышчэнне ў царкве або касцёле. Цаль — мера даўжыні, роўная прыкладна ад 2,76 да 2,29 см. Звычайна гэтаю мераю карысталіся пры вымярэнні даўжыні цвікоў.
Чарэнь — ляжанка на печы. Чашнік — віначэрпій за каралеўскім сталом. Чвэрць, карэц (ад бочкі) — мера сыпучых рэчываў і вадкасцей у ВКЛ=101,6 літра. Чынш — натуральны або грашовы падатак. Чэлядзь — работнікі, якія жылі і працавалі ў дварах феадалаў на Беларусі ў ВКЛ. Чэляднік — слуга, наёмны работнік, падзёншчык. Слова ўжывалася яшчэ ў 60-80-ых гадах ХХ стагоддзя.
Шалёўка — абшыўка з вонку хаты гладкімі або фігурнымі дошчачкамі (10-15 мм). Шанок — Берасцейская мера аб’ёму сыпучых рэчываў ў ХVІІ-ХVІІІ стагоддзях. Першы быў = 48 малых гарнцаў або 135,5 літраў — гэта стары. Быў другі, новы шанок = 24 малым гарнцам або 67,7 літраў. Эканомія — від дзяржаўнага зямельнага ўладання ў ВКЛ у XVI-XVIII стагоддзях на Беларусі. Я. М. — Яго Мосць — Яго Вялікасць. |
|
|