Альманах“Лунінецкая муза” № 20

Максім Казун
Голас белых буслоў

Замалёўкі

Самая прыгожая дзяўчына

  Стаяла лета. Мы вярталіся з луга, дзе дапамагалі падшэфнаму калгасу ў нарыхтоўцы сена. Амаль у кожнага з нас у руках былі палявыя кветкі. Машына павольна рухалася па запружанай аўтамабілямі вуліцы. Прахожыя, убачыўшы ў аўтамабільнай гушчы наш грузавік і стомленыя твары хлопцаў, ветліва ўсміхаліся і махалі рукамі.  — Зараз я падару кветку самай прыгожай дзяўчыне, — прамовіў Міхаіл Коўшык і кінуў лугавую рамонку незнаёмай бландзінцы, якая аказалася побач з нашай машынай.  Светлавалосая прыгажуня не звярнула ўвагі ні на рамонку, ні на нас, абцасікам чаравічка бесцырымонна наступіла на кветку і неяк фанабэрыста-ганарліва пайшла далей. Яна ішла і, здавалася, думала толькі аб тым, ці глядзяць на яе людзі, бо прыгажэй за яе, лічыла яна, няма на свеце нікога.  — Не, гэта не самая прыгожая дзяўчына, — спахмурнеўшы, ціха, як бы саромеючыся, сказаў Міхаіл.  Некаторы час мы ехалі моўчкі, кожны думаў аб сваім. Раптам наша машына рэзка затармазіла. Букет кветак ад штуршка нехта ўпусціў з хлопцаў на зямлю.  Невысокая, з вяснушкамі на твары дзяўчына падбегла да букета і з усмешкай падняла яго.  — Гэта мне? — звонка спытала яна і, засмяяўшыся, схавала твар у букеце кветак, якія пахлі летам і лугам. Дзяўчына ўся была напоўнена жыццём, радасцю, нейкім асаблівым шчасцем.  Потым ужо, прыехаўшы ў майстэрню, кожны маляваў партрэт па-свойму. Розныя апісанні былі падобны толькі ў адным: такой прыгожай дзяўчыны ніхто з нас не сустракаў ні разу ў жыцці.

Угледзьцеся ў зіму

  Люблю я зіму. Яе нельга не любіць.   Набірае поўны разбег казачная пара. Белай птушкай лётае яна над зямлёй, ззяннем апякае вочы. І становіцца крыху няёмка ад стэрыльнай чысціні, ад утульнага ладу навокал. А хараство якое! Быццам шчодры ювелір рассыпаў па зямлі самацветы. Любуйцеся! Срэбныя ноты нясмела вальсіруюць па клавішах цішыні, поўняць шчасцем, каханнем. Хвалі-акорды зачароўваюць летуценнай казкай. Дзіўна, што ў белага снегу столькі фарбаў, адценняў. Нават хочацца расквеціць палітрай зімы чалавечыя душы. Каб пачуцці ўсіх сталі чыстымі, шчырымі, добрымі...  Зіма ва ўсім падтрымлівае строгі парадак: падшывае белыя каўнерыкі ў ледзяной сукенцы ракі, акуратна зацыроўвае кожную дзірку, пакрывае дахі дамоў цёплымі шапкамі. Звычайнае акно раптам, бы магнітам, прыцягвае да сябе на ўвесь дзень. Бо яно зараз — твор мастацтва. Марозны подых адной ночы — і вось яно непараўнальнае і прыгожае.  Як хутка заканчваецца зімовы дзень! І вось ужо затрапяталі над галавой жоўта-бліскучыя зоркі. Пяшчотная казка ночы абдымае цябе з ног да галавы. Усё наваколле цудоўнае. Хаты ж — ну зусім дзядзькі з цыгаркамі, што прыселі адпачыць, сцелюць над прысадамі светла-шэрыя, як туман, воблачкі. Марозіць. На дрэвах развешваюцца гірлянды сярэбраных іголачак, асобныя, як маладзіцы-прыгажуні, у снежна-пуховых хустачках. Зіма, нібы белы лебедзь, плыве над зямлёй. Спыніся на хвілінку, адкінь малыя і вялікія турботы і ўглядзіся ў гэтую прыгажосць...

Дзівосны сад

  Рана пачалі цвісці яблыні ў гэтым годзе. Іх непаўторны водар разносіцца па ўсім наваколлі. У такі час заўсёды прыгадваецца дзівосны сад дзяцінства. Было мне тады не больш, як шэсць гадоў. Узрост, калі маленькі чалавек робіць свае першыя адкрыцці і пазнае свет.  У адну такую ж вельмі раннюю вясну мы з матуляй пасвілі кароў за сваёй вёскай. Раніца ледзь-ледзь прасочвалася скрозь сад, каля якога хадзіла жывёла. Сонца яшчэ не паказвалася. Маці збочыла са сцежкі, а я, уражаны, зайшоў у сад. І спыніўся ад нечаканасці: усё вакол было, быццам у малацэ, белым. Усё, усё! Нават не відаць зеляніны — толькі адна белізна, пакрытая ружовай смугой. Я стаяў і глядзеў, акружаны з усіх бакоў ціхім і асляпляльным хараством сада. Толькі праз некаторы час пакінуў пышныя і прыгожыя, як нявесты ў белым убранні, дрэвы, прыбег да мамы і расказаў ёй аб цудзе, які ўбачыў.
  Некалькі дзён быў пад уражаннем гэтага казачнага відовішча. У душы панавалі і спалох, і нейкая шчымлівая радасць. Я пачынаў думаць, пачынаў здзіўляцца, пачынаў жыць...
  Шмат потым бачыў садоў: і зялёных, і квітнеючых, і ў яркай восеньскай пазалоце, і з яблыкамі, якія гнулі галінкі да долу. Але той запомніў на ўсё жыццё. Я і зараз пазнаю месца, якое так уразіла ў дзяцінстве. Але там ужо квітнеюць іншыя — маладыя сады...

Пераборлівасць

  Дарога вядзе ў лес і міжволі сама загадвае спыніцца.
  — Та-та-та-та-а... Та-та-та-а-а-ах... — коціцца па сасновым ствале. У хуткім часе здагадваюся, што гэта дзяцел. Вось ужо і відаць яго пярэсценькі фартушок. Роўненька тахкае дзюбка. Здаецца, нібы цясляр-дрэвачос паважна і мерна вымахвае з-за вуха сякерай.
  Сасна стромкая ды сукаватая, перад самай кронай падсохлая. У тым падсохлым месцы штосьці і вышуквае нястомная дзюбка.
  Нечакана дзяцел пачынае мітусіцца. Пакідае адзін ствол, пералятае на другі. Глухія гукі, нібы гарох, рассыпаюцца адразу на некалькіх дрэвах.  Потым пярэсты фартушок зноў вяртаецца на старую, з сухімі залысінамі сасну. Цяпер ужо не мітусіцца, здаецца, надоўга прырос да ствала.
  Дзеля чаго ж была тая мітусня? Можа, гэта звычайныя пошукі? А можа, і пераборлівасць: шукае лягчэйшае, падатлівае дрэва, дзе не трэба дужа ўпірацца?  Аднак неабходна, як і таму дзятлу, спыніцца на чым-небудзь адным...

Крокі

  Вечар. На небе вялікія яркія зоркі. Снег бялее на дахах хат, вуліцах. Цішыня. Стаю і маўчу. Любуюся вячэрнім небам, зоркамі. Раптам даносяцца гукі крокаў. Нехта ідзе ўсцяж вуліцы.
  Крочыць цвёрда, упэўнена. Бліжэй, бліжэй. І тут распазнаю, што ідуць двое! Толькі за цвёрдымі крокамі першага зусім не чуваць другога. Другі ступае асцярожна, няроўна, і сэрца яго, напэўна, замірае пры кожным кроку.  Стаю. Слухаю. Прайшлі міма. Крокі аддаляюцца, і зноў чую толькі аднаго. Спявае. Дакладней, даносяцца толькі абрыўкі мелодыі. Несуменна — гэта першы.

Спатканне

  З нецярплівасцю людзі чакаюць вясну. Цяжка растлумачыць, чаму. Таму такую мэту перад сабой не стаўлю. Ведаю адно: вясной усё ажывае, нараджаецца і прыгажэе.  Прыемна ў гэты час наведаць лес. Праўда, ад нашай вёскі ён далекавата. І я саджуся на веласіпед. Еду не спяшаючыся, назіраючы за роднай прыродай, бо ўсё гэта — мая зямля, мая бацькаўшчына. І няма для мяне больш дарагіх мясцін, чым гэтыя.
  Вось і лес. Зямля яшчэ сырая, аднак не вытрымліваю і саджуся на яе, прыслухоўваючыся: якую песню праспяваюць волаты-сосны, якую казку раскажуць першыя кветкі, аб чым паведамяць зялёныя травінкі?
  Час ідзе, трэба ехаць далей. Бачу: хутка імчацца па вузкай дарозе машыны. Што за людзі сядзяць у іх? Ці вязуць яны падзяку роднай прыродзе?
  Спыняюся ля невялічкага бярэзніка. Іду, любуюся беласнежнымі дрэўцамі. І раптам — што гэта? Вялізныя раны нанесены бярозцы, яна плача. “Коля + Іра”... Жорсткі помнік кахання. І ўжо не ўсмешку, а прыкрасць выклікае такі метад самасцвярджэння. Закрываю далоняй адну літару, аднак праз пальцы капаюць празрыстыя кропелькі. Бы слёзы...
  А можа, і нічога страшнага не здарыцца, калі загіне бярозка? Вунь колькі іх наўкола, маладых, стромкіх, прыгожых!
  ...Мінула вясна, адыйшло лета. Наступіла восень. І вось я зноў на тым месцы. Нерашуча шукаю “сваю”, параненую прыгажуню-бярозку. Няўжо яна засохла? Ускідваю галаву, і перад вачыма пышная зялёная крона. Не зачахла, выжыла!

Уладарыць у лесе вясна

  Кожная пара года мае сваю прыгажосць. Мне больш за ўсё падабаецца красавік — гэты цудоўны месяц вясны, час імклівага абнаўлення прыроды.  Сонечная раніца. Мы з шафёрам дыстанцыйных майстэрань Рыгорам Канапацкім вязем будаўнічыя матэрыялы для рамонту бытавога памяшкання ў Ганцавічах. Спыняемся каля рачулкі, каб падліць у радыятар вады. Рыгор корпаецца ў машыне, а я трохі прайшоў пешшу ў глыб лесу. Цішыня. Падыходжу да сагрэтага сонечнымі промнямі куста лазы. На ім шмат пупышак. У хуткім часе яны скінуць свае каўпачкі, і літаральна за адны суткі галінкі засвецяцца сярэбранымі “коцікамі” і жоўтымі пухаўкамі.
  Адхіліўся трошкі ў бок.
  Пазіраю на паляну і здагадваюся, што вось-вось у нізіне ўспыхне золатам лотаць, сярод дрэў і кустоў рассыплюцца блакітам пралескі.
  Лес яшчэ не прачнуўся ад зімовага спакою, а птушкі пачулі подых вясны. Ад усходу да захаду наваколле поўніцца іхнімі галасамі.  Паблізу — яшчэ адна паляна, акружаная з трох бакоў елкамі і соснамі. Пасярод яе — тонкая бярозка з іскрыстымі галінкамі, побач — ладны дубок, які забыўся скінуць летні ўбор, і апетая ў песнях рабіна. Яны нібы хочуць сказаць: “Любуйцеся намі, людзі!”
  Кінуў позірк удалячынь. А там — процьма птушак. Яны вярнуліся з цёплых краёў — гэтыя беладзюбыя прыгажуны. “Гракі зіму раздзяўбуць”, — сцвярджае народная прымаўка. Значыць, пасля халоднага сакавіка прыйдзе цяпло. Птушкі рамантуюць старыя гнёзды, будуюць новыя.
  Прыляцелі таксама шпакі, жаўранкі. У ельніку перагукваюцца рабчыкі. Праз некаторы час на палянках, узлесках, балотах распачнуцца птушыныя баталіі.
  Калі я вярнуўся да Рыгора, ён назіраў за вавёркай, якая сядзела на адной з елак. Яна спачатку асцярожна цікавала за намі, а потым, пасмялеўшы, пачала скакаць з галінкі на галінку.
  — Уладарыць у лесе вясна, будзіць усё жывое, — сказаў Рыгор.
  Пастаяўшы, палюбаваўшыся ажываючай прыродай, мы селі ў машыну. Нас чакалі будаўнікі.

Заечая лежка

  Некалькі гадоў назад я са сваім старэйшым братам Іванам каля Дварэцкага сельскага Дома культуры касіў траву.  Лета. Сонца толькі-толькі паднялося. Цішыня. Срэбрам блішчыць на траве раса. Раніца, бы вымытая дзяўчына, свежая, добрая і прыгожая. Хараство вакол! Настрой цудоўны. Косім. Брат уперадзе, я — ззаду. “Шах-шась, шах-шась”, — звіняць косы, і далёка ў ціхай раніцы, напоўненай пахам кветак і травы, разносіцца іх гук.   Сонца паднялося вышэй. Пачало прыпякаць. Здымаю кашулю. Цела ўспацела, стала чырвоным, быццам толькі што выйшаў з лазні. Думка адна: хутчэй бы закончыць касьбу і адпачыць.  Раптам здарылася такое, што стому як рукой зняло. Прытрымліваючы касу, брат Іван усхвалявана крычыць:  — Ідзі сюды, да мяне! Глядзі!
  Палажыўшы касу на траву, бягу да яго.   Ля пракоса, дзе яшчэ не прасохла ад расы скошаная трава, знаходзіцца заечая лежка, а там, прытуліўшыся адзін да аднаго, ляжаць два маленькія зайчаняты, а трэці трошкі далей адпоўз. Слабенькія, кволенькія камячкі. Спяць, не паварушацца. Нават крык іх не разбудзіў. “Мабыць, толькі нарадзіліся”, — падумаў я. Але ў голас не выказаў сваю думку.
  Мы залюбаваліся: вельмі прыгожыя. Шэранькія, толькі па шаўковай поўсці дзе-нідзе беленькія плямы. Калі я ўзяў у рукі аднаго з іх, аказалася, што мой брат зачапіў яго кончыкам касы за вуха, з якога прасочвалася чырвоная пляма — кроў. Я пабег да веласіпеда, які стаяў у цяньку каля дрэва, дзе на рулю вісела сумка, а там — вата, бінт, лейкапластыр ды ёд.
  Апрацаваўшы рану, мы пасадзілі зайчаня ў ляжанку, а самі працягвалі касьбу.  Праў нейкі час сонца пачало так прыпякаць, што касіць стала немагчыма.  — Закругляемся, — сказаў брат. І першы пачаў складваць касу.  Калі ўжо сабраліся ехаць дамоў, я вырашыў паглядзець на зайчанят. Але, як толькі прыблізіўся да месца ляжанкі, адтуль імгненна выскачыла зайчыха і кінулася ў кусты. Адбегла некалькі крокаў, спынілася, стала пазіраць у мой бок. Упэўніўшыся, што з вуха параненага зайчаняці кроў больш не цячэ, я паехаў.  На другі дзень мы зноў касілі, але, калі падыйшлі да заечай лежкі, зайчанят там ужо не было. Зайчыха перанесла іх у іншае месца.

Чаромха

  Узяўшыся за рукі, яны павольна і лёгка ішлі па ціхай і цёплай вуліцы роднай вёскі. Даносіўся непаўторна духмяны пах квітнеючай чаромхі. Была поўнач. Даўным-даўно патухлі агні ў вокнах дамоў, а яны ўсё хадзілі па вячэрніх вуліцах і гаварылі, гаварылі...  А назаўтра поезд павёз Сашу за сотні кіламетраў ад роднай вёскі да месца яго будучай службы. Ён стаяў каля акна вагона з вялікім і прыгожым букетам чаромхі, які падарыла на развітанне Таня...  Армейская служба нялёгкая. Нахлынулі новыя ўражанні, але Саша часта ўспамінаў і родную вёску, і ціхую начную вуліцу, і каханую дзяўчыну.  Пісьмы ад Тані прыходзілі часта, а потым — як адрэзала. Два месяцы не было вестак. ”Што з ёю? Захварэла? Раскахала?” — перажываў Саша. Шукаў і не знаходзіў адказу на гэтыя пытанні. Невядомасць прыгнятала...  Нарэшце доўгачаканае пісьмо, з родным, дарагім і знаёмым почыркам на канверце, прыйшло. Саша, хвалюючыся, раскрыў пасланне. Адтуль разам з лістком паперы выпала некалькі пялёсткаў чаромхі...

Вецер за кабінаю

  Дарога, здавалася, драмала. Маўклівыя дрэвы паабапал аб нечым шапацелі аголенымі кронамі. Халодны лістападаўскі вецер шыбаваў насустрач, кранаючы сваімі абдымкамі ка- біну аўтамабіля.  Выехаўшы на дарогу, Міхаіл Карпінскі дабавіў хуткасць. На абочыне ён убачыў сілуэт з узнятай рукой. Міхаіл прытармазіў, спыніўся.  — Да вёскі Азярніца падвязеце? — звонка, але з няўпэўненасцю спытаў дзявочы голас.  — Сядайце, калі ласка, — прапанаваў Міхаіл і працягнуў руку, каб дапамагчы дзяўчыне паставіць сумку.  Ехалі моўчкі. На калдобінах машыну падкідвала. Тады дзяўчыну прыхіляла да Міхаіла, і яна, адсоўваючыся, сарамліва глядзела на яго, нібы хацела сказаць: “Вы, вядома, разумееце, што гэта машына штурхае”. А Міхаіл нават і не глядзеў на дзяўчыну. Сачыў за дарогай і бачыў, як сонца пачало падымацца над лесам. Вёска прачыналася ад начнога сну, з комінаў выпаўзаў белы, як туман, дым.
  Міхаілу надакучыла ехаць моўчкі, ён спытаў:
  — Дзе працуеце? У Азярніцы? На будоўлі, мабыць?
  — Адгадалі, — адказала дзяўчына і засмяялася. — Вось толькі дабірацца дрэнна: адзін падвязе, а другі праедзе і нібыта не заўважыць.
  Дзяўчына аказалася вясёлай. Да Азярніцы шафёру сумаваць не прыйшлося.
  Яна расказвала аб сваіх справах, аб рабоце, аб прачытаных кнігах і нават аб сваім каханым. Сказала, што ён служыць у арміі, і яна яго чакае.  Міхаіл паглядваў на дзяўчыну, бачыў блакітныя вочы, маленькі прыўзняты носік, рухомыя тонкія вусны, на якіх час ад часу ўзнікала ветлівая і нясмелая ўсмешка.
  “Трапляюцца ж такія прыгожыя!” — падумаў Міхаіл пра дзяўчыну. Падабалася яму яе гаворка. Ён вырашыў, што калі будзе яшчэ адзін рэйс, то спецыяльна пачакае, каб падвезці яе на работу.
  — Вось і паварот, спыніцеся, калі ласка.
  — Лепей я давязу да месца.
  — Не трэба, дзякуй, я дайду, тут побач.
  Спадарожніца адкрыла дзверку, саскочыла. Міхаіл падаў ёй сумку.
  — Да пабачэння! — сказала дзяўчына і працягнула шафёру руку. Вадзіцель адчуў, як на далонь яму ляглі цёплыя манеты.
  Вось чаго не чакаў, таго не чакаў! Яму здалося, што капейкі, нібы раскаленыя ў гарне, абпальвалі далонь. Ён агідліва трасянуў рукою. Грошы зазвінелі аб прыступку.  Крыўдна стала да глыбіні душы, што спадарожніца так унізіла годнасць чалавека. Яна ў вачах Міхаіла стала ўжо не такой прывабнай. Ён хацеў штосьці сказаць такое, каб адным махам выказаць сваё абурэнне, але не падабраў слоў.  Дзяўчына штосьці гаварыла, але вадзіцель ўжо не чуў. Ён ляснуў дзверкай і паехаў сваёй дарогай, даўшы магчымасць дзяўчыне самой паразважаць.
  Выпадак гэты прымушае яшчэ раз задумацца, якой меркай некаторыя людзі дзякуюць за дабро. Ці ж можна ацаніць у рублях чалавечую спагадлівасць?

Цецерукі

  Гэта здарылася ў далёкім дзяцінстве, калі я яшчэ пешшу пад стол хадзіў. Хата наша з неабчасаных сасновых бярвенняў стаяла на хутары, ля самага лесу.   Вясной, як толькі паказваліся першыя праталіны, я вырываўся з хаты да сяброў. Мы стрымгалоў імчаліся ў лес. Ён вабіў нас таямнічымі гукамі, першым абуджэннем прыроды ад зімовага сну.  У адзін з такіх дзён мы гойсалі па лесе і раптам пачулі нейкае невыразнае шыпенне і бульканне. Стала цікава. Я пакінуў хлопцаў, сам думаю: трэба бліжэй падыйсці. Што ж там робіцца? Паціху падкраўся да таго месца і бачу: у хмызняку шэрая курачка, а ля яе — чорны певень з чырвоным гребэнем. Курачка з пеўнікам гулялі. Пеўнік падскочыць, зашыпіць, а потым, быццам вады ў рот набраўны, булькоча. Курачка ж стаіць, выцягнуўшы ўгару галаву і пазірае то на мяне, то на пеўніка. Я застыў, уражаны гэтым відовішчам, і пра сваіх сяброў забыў. Пеўнік ведае сваё: булькоча і шыпіць. “Эге, — думаю, — напэўна, пеўнік падавіўся. Трэба яму дапамагчы”. Толькі наблізіўся да яго, як курачка спалохалася і кінулася наўцёкі, а пеўнік за ёй. Я — наўздагон. Але куды там — не дагнаць...
  Прыбег я задыханы ў хату і да маці:   — Мама, мамачка, наш пеўнік падавіўся! Трэба хутчэй дапамагчы яму!
  Схапіў матулю за рукаў, і мы кінуліся ў лес.
  — Глядзі, глядзі, вунь яны, — крычу.
  Маці паглядзела ды кажа:
  — Дурненькі ты, сыночак, гэта ж цецерукі вяселле гуляюць. У іх гэта адбываецца кожную вясну.
  Так я ўпершыню даведаўся, што жывуць у лесе дзікія пеўні. Завуць іх цецерукі.

Паядынак

  У суботу, у выхадны дзень, трэба было падмесці двор, а ве-ніка бярозавага не аказалася. Каб зрабіць яго, я накіраваўся ў лес. Іду па пойме рэчкі, шукаю бярэзнік. І тут маю ўвагу прыцягнула прарэзлівае стракатанне сарок.
  “Чаго гэта яны так усхадзіліся?” — падумалася.  Крочу далей. Неўзабаве бачу вялікую чорную варону, якая кружылася над бярэзнікам. Яна то кідалася ўніз, то імкліва ўзлятала ўверх, і толькі гучнае “кра-кра-кра” разносілася ў паветры.
  “Штосьці тут не тое”, — крутнуў галавою я і напрасткі падаўся ў кусты. Бачу: заяц сядзіць! Прыгледзеўся лепей. Які ж гэта заяц? Гэта кот!  Тым часам варона зноў сарвалася ў штопар, рэзанула ката крылом. Той падскочыў, са спазненнем узмахнуў лапай. Кот нешта еў і быў вельмі незадаволены, што яму перашкаджаюць...  Наступленне вароны раз-пораз паўтаралася, а сарокі (іх са- бралася вельмі многа) сваім стракатаннем быццам дапамагалі, падбадзёрвалі. Кату, нарэшце, надакучыла такое нахабства. Ён застыў, пільна пазіраючы ўверх. Калі варона зноў кінулася ў атаку, кот скокнуў ёй насустрач і ўчапіўся вострымі кіпцюрамі ў пер’е. Птушка імгненна ўзнялася ўверх, несучы на сабе ката. Напэўна, кепска было б мурлыку, калі б ён своечасова не адча- піўся ад вароны. Бразнуўшыся аб зямлю, кот некалькі хвілін паляжаў, а затым, чамусьці аблізнуўшыся, пабег да вёскі.  Я падыйшоў да таго месца, дзе праходзіла барацьба ката з варонай. Там убачыў напалову з’едзенага зайца-русака. Пры якіх абставінах ён загінуў, сказаць цяжка было. Можа, паляўнічыя паранілі, а можа, штосьці праглынуў атрутнае.
  Закончыўшы вязаць венік, я накіраваўся дамоў. Сарокі ўціхамірыліся. Яны дзялілі здабычу.

Сняданак сініцам

  Як прыгожа ў зімовым лесе! Але аб гэтым ты даведаешся потым, калі лыжы вырвуцца з вёскі і панясуць цябе праз поле туды, дзе цямнее небасхіл. Лес вабіць да сябе. Лес-казка! Ты ўбачыш апранутыя ў белае адзенне елкі і хвоі, маўклівыя і панурыя. Цішыня! Аднак не-не ды і чуваць пошчак каваля-дзятла, а калі пашанцуе, то можна нечакана сустрэцца з прыгажуном лесу — велічным ласём. Гэта будзе потым. А пакуль твае сябры рыхтуюць лыжы, ты заўважаеш, што суседскі хлапчук Сашка ўжо другі раз накіроўваецца да кармушкі — нясе сняданак сініцам. Пакуль тыя збіраліся, снегіры першымі кінуліся частавацца і цяпер дрэмлюць на прамёрзлай вішні. На гэты раз Сашка вырашыў пабалаваць птушак ягадамі — сушанай чорнай рабінай. Набіўшы ёй поўныя кішэні, спяшаецца да кармушкі, каб бабуля не заўважыла, не вярнула дахаты. А рабіна высыпаецца з кішэні і цёмна-сінімі кроплямі падае на мяккі, бялюткі, як малако, снег...

Рабіна парадавала

  Восень. Дрэнны аматар я збіраць грыбы, але ж, пазіраючы, як мае суседзі прыносяць поўныя кошыкі дароў лесу — не вытрымаў такой спакусы. Вырашыў і я паспрабаваць шчасця на “ціхім паляванні”, як кажуць у народзе.  ...Дождж-імжа. Холадна. Туман белы, як вата, аблажыў кусты, дрэвы, нізіны лугоў, павіс над рэчкай.  Тры гадзіны блукаў па лесе, а ў кошыку — некалькі зялёнак. Ляжаць сіраціначкамі на дне, туляцца адна да другой ад па-зімоваму ўжо калючага надвор’я. Ды і дзень сумны, нуду наганяе. Нават птушак не чуваць. І лес пануры, здаецца, аднастайны, цьмяны. Няўжо ён так мяне нічым і не парадуе?
  Дай, думаю, схаджу да возера (было невялікае сярод лесу). Вады пакаштую, смагу наталю, ды і там, напэўна, весялей. Грыбоў усё роўна няма ж.  Бераг пакаты, зарослы, трава шэра-жоўтая, абмытая восеньскім дажджом. Сям-там кусты ды невялікія дрэвы. Усё пераплялося, перамяшалася — тут многа не находзіш. Хацеў я павярнуць назад, як раптам нешта мільганула барвовай чырванню. “Трэба падыйсці, — падумаў я, — даведацца, што за ягады”.  Рабіна! Невялікае дрэўца, трошкі нахіленае да возера, ягады звісаюць над вадой. Шмат чырвоных гронак. Яны нагадалі цёплыя дзянькі, летні захад сонца. Прыгажосць такая — вачэй не адвядзеш! Колькі ні любуйся — не надакучыць. Нездарма ў народзе рабіну лічаць сімвалам прыгажосці, дзявоцкасці, кахання...
  Вырашыў паспытаць ягады. “О-о-о!” — пакуль ранавата, горка-кіслыя вельмі. Трэба чакаць. Вось калі прыхопіць першы марозец, калі ягады яшчэ ярчэй пачырванеюць, стануць барвовымі — тады і прыйдзе час пакаштаваць. Ну, а пакуль можна толькі любавацца.
  Не, дзень сёння ўсё-такі не прайшоў дарэмна. Рабіна парадавала, прыдала настрой.

Пляменніца

  Ёсць у мяне маленькая пляменніца. У яе прыгожае і пяшчотнае імя — Люда. У школу яна яшчэ не ходзіць, а цэлымі днямі гуляе на двары з суседскімі дзецьмі. Дахаты дзяўчынка прыбягае пад вечар, калі сонца пачынае ўжо заходзіць. Стомленая, калені і рукі ў драпінках, шырока раскрытыя вочы радасна блішчаць, а з-пад хустачкі выбіваюцца дзве тонкія, як антэнкі, касічкі. Люда ідзе да ўмывальніка і, смешна фыркаючы, доўга мыецца. Затым, вясёлая і пасвяжэўшая, падбягае да бабулі і просіць: “Бабуся, я хачу малака”.  Бабуля з усмешкай глядіць на ўнучку, дастае з кухоннай шафы малако, налівае ў белы кубачак і гаворыць: “Птушачка ты мая, непаседлівая...”
  Што і казаць, бабуля вельмі любіць маленькую свавольніцу, хаця тая прыносіць ёй нямала клопатаў: то нос разаб’е, то сукенку парве, то бант згубіць.   Калі на Люду пачынаюць сварыцца, яна пазірае здзіўлена чорнымі вачанятамі і апраўдваецца: “Я ж гуляла”.
  Прыходзячы з работы, я займаюся справай, а яна амаль кожны вечар садзіцца каля мяне, падсоўваючы ліст паперы і аловак, просіць: “Дзядзя, ты абяцаў намаляваць галубоў. Многа-многа, давай!” Яна даўно і сама навучылася іх маляваць, але любіць, каб гэта рабіў я.
  ...Цяпер яна не жыве ў нас. Паехала. Маленькую пляменніцу Люду ўбачу няхутка. Яна падрасце, пойдзе ў школу. Але мне здаецца, што па-ранейшаму будзе з’яўляцца стомленая са двара, а затым, памыўшыся і прагнаўшы смагу малаком, сядзе каля мяне, пацягне за рукаў і скажа: “Дзядзя, ты абяцаў намаляваць галубоў. Намалюй, калі ласка...”
  Ад Люды я атрымліваю пісьмы. Літары няроўныя, вялікія, а побач абавязкова змешчаны малюнак. Дарагія мне гэтыя пісьмы. З радасцю чытаю іх і паўней разумею, чаму людзі на зямлі хочуць міру, каб не змаўкаў дзіцячы смех, каб ніхто не трывожыў шчасце дзяцей.

Сябры

  Яны заўсёды разам, дружныя і неразлучныя. Гэта Зіма, Снег і Мароз. Я не згодзен з тымі, хто называе Зіму старой сярдзітай бабуляй з крывой качарэжкай у руках. Не, Зіма — вясёлая маладзіца, руская прыгажуня ў белым сарафане з сярэбранай парчы, у алмазна-жамчужным какошніку. На нагах у яе аксамітныя боцікі. Ідзе Зіма па зямлі, нібы плыве белы лебедзь. Снег шчодра сыпле ёй пад ногі зорачкі-сняжынкі, а Мароз стараецца як мага хутчэй пабудаваць моцныя празрыстыя ледзяныя масты праз рэкі і азёры.
  Усе трое любяць парадак, чысціню і прыгажосць. Каб на Зямлі не засталося ніводнай чорнай плямкі, усцілаюць наваколле белымі абручамі, шырокімі светлымі дыванамі. Як чыста навокал! У лесе на дрэвах Зіма, Снег і Мароз развешваюць гірлянды з сярэбраных іголачак і ахутваюць кожную елачку снежна-пуховымі хусткамі. А тыя стаяць, нібы дзяўчаты, і любуюцца сабой.
  Мароз — вялікі і таленавіты мастак. Прыгожыя ўзоры малюе ён на вокнах, старанна выводзіць кожную рысачку.
  Звонка смяюцца дзеці, катаючыся са снежных горак на санках, весела пераклікаюцца лыжнікі, радуючыся цудоўнаму сонечнаму дню. А Зіма ходзіць па прасторах разам са сваімі сябрамі. Доўга будзе яна ўладарыць прыродай, працаваць і, адпачываючы, кружыцца ў віхурных танцах, аж пакуль не прыйдзе гарэзлівая свавольніца Вясна.

Кемлівасць беляка

  Аб тым, што заяц пятляе, робіць скідку следу, ідзе ў пяту тым самым следам — гэта я ведаў. А вось тое, што аднойчы пачуў ад паляўнічага, вельмі здзівіла. Вось што ён расказаў:
  — Палявалі мы зімой па першай парошы. Снегу амаль не было. Сабакі пайшлі за беляком. Стаім на дарозе, што ўецца ля бярэзніку. Ад мяне крокаў на сто, а можа, трохі больш, на абочыне ляжыць тоўстая, як абхапіць рукамі, дубовая калода.  Гон набліжаўся. Раптам беленькі, амаль непрыкметны камяк выскачыў на дарогу. Я не страляю: крыху далекавата. Заяц імчаўся ад мяне па дарозе, а калі дабег да калоды, скокнуў да яе, прыціснуўся да зямлі і па-пластунску на жываце папоўз уздоўж калоды. Прапоўзшы палову яе даўжыні, перамахнуў праз калоду і кінуўся ў бярэзнік.  Неўзабаве прымчаліся сабакі. Яны прабеглі месца скіду следу, пачалі кідацца ва ўсе бакі. Знайшлі след толькі, зрабіўшы добры круг.  Застрэліць зайца, такога кемлівага, у мяне не было надзеі. Закінуўшы дубальтоўку за плечы, я пакрочыў па дарозе шукаць іншую здабычу.

Журка

  Позняй восенню на сенажаці мой сусед Мікіта падабраў маленькага, бездапаможнага бусла з перабітым крылом. Вырашыў узяць яго з сабой. “Трэба ратаваць птушку. Дзеці, жонка, сам — вылечым. “Бусел — святая птушка”, — кажуць у народзе. Магчыма, гэта праўда”, — з такімі думкамі Мікіта падыходзіў да свае сядзібы, несучы ў руках маленькага параненага бусла.
  Спачатку бусел дзічыўся людзей, спалохана ўцякаў, стараўся забіцца ў самы глухі і цёмны кут і схавацца там. Але паступова ён прыжыўся з хатнімі птушкамі і настолькі прывык да дзяцей, што ні на крок не адыходзіў ад іх. А калі яны ішлі ў школу, паважна крочыў побач. Пацешны быў бусел. Крыло ў Журкі (так назвалі дзеці свайго выхаванца) даўно загоілася, і ён пасля некалькіх няўпэўненых пробных вылетаў стаў часта падымацца ў неба.  Усю доўгую, марозна-халодную зіму Журка жыў разам з хатнімі птушкамі ў цёплым, утульным хлеўчуку. Ён зусім не адчуваў цяжару новага месца жыцця, яго ўмоў.  Наступіла цёплая і ранняя вясна. З поўдня пачалі прылятаць на радзіму, да месцаў гнездавання буслы. Журка чуў іх родныя, трывожна-тужлівыя галасы, падымаўся ў паветра, доўга-доўга кружыўся над хатамі і садамі. Бусел сумаваў, перастаў есці, “спрачаўся” з хатнімі птушкамі.  А праз некалькі дзён Журка паляцеў. Але перад тым, як зрабіць гэта, бусел зноў доўга і працяжна кружыўся над хатамі, падымаўся ўсё вышэй і вышэй, пакуль зусім не знік у вышыні.  У гэтую восень перад адлётам у далёкую дарогу ён прыляцеў ужо не сам, а з сяброўкай, каб падзякаваць гаспадароў за дабрыню і развітацца. Хто ведае, калі яшчэ прыйдзецца ўбачыцца?

Ваўкі ў засадзе

  Мінулай зімой снег ляжаў глыбокі. Паляўнічыя выйшлі на дарогу, што вяла праз рэдкі алешнік. Неўзабаве ўбачылі сляды трох ваўкоў. Раптам перад ядловай градкай адзін след павярнуў направа, у бок градкі, а два іншыя пацягнуліся прама па дарозе. Чаму ваўкі разыйшліся? Што гэта быў за манеўр? Адказ на пытанні знайшоўся вельмі хутка.  Ваўкі ішлі па слядах казулі. Казуля бегла па дарозе, потым звярнула за ядлоўнікам у бок. Адзін воўк пайшоў па слядах казулі, а два іншыя працягвалі свой ранейшы шлях. Насупраць ядловай градкі спыніліся, адскочылі ў бок, і за дзвюма елкамі зрабілі засаду, чакаючы сваю ахвяру. Воўк, што бег па следу казулі, убачыў яе і пагнаўся. Казуля выбегла на дарогу і тут жа трапіла ў засаду. Галодныя ваўкі хутка расправіліся з ёю. На снезе засталіся толькі кавалкі скуры, шматкі поўсці ды кроў.
  Што ж праявілі ваўкі: інстынкт ці нешта больш свядомае — хітрасць?

Сутычка з варонай

  Нядзеля. Цёплы сонечны дзень. Дастаю з хлеўчука веласіпед. Вырашыў з’ездзіць да рэчкі. А яна зусім блізка, няма нават і кіламетра. Адпачну. Пазагараю некалькі гадзін. Надвор’е цудоўнае. Ані ветрыка.
  Скіраваў да поймы. Здалёк бачу хлопца — вудзіць рыбу. Я і накіраваўся да яго. Вітаюся. “Які клёў?” — пытаюся. Хлопец адказвае: “Дрэнна рыба ловіцца”. Распрануўся. Сеў на беразе ракі. Гляджу, як хлопец сядзіць з вудай. Цішыня. Спакой. Зірнуў направа. На мелкаводдзі, зусім побач, ходзіць варона. Уся чорная, як смала. Нешта разграбае ў смецці, якое за ноч прыбіла амаль да берага. Дзяўбне, гляне туды-сюды і зноў торкнецца ў смецце.
  Я сяджу на беразе, гляджу.  Раптам ля маіх ног пачуўся ўсплёск вады. “Што там такое?” — падумаў. Бачу, як ад берага хутка адплывае на сярэдзіну рэчкі чорны, з доўгай мордачкай звярок. Адразу не пазнаў. І толькі, калі глянуў на другі бок берага і ўбачыў “курганчыкі” жоўтага пяску, здагадаўся: крот! Ніколі б не падумаў, што гэты звярок так хутка плавае. Цячэнне ў Цне не надта моцнае, а крот так хутка і зграбна гроб лапамі. Вось ён на сярэдзіне рэчкі. І тут я заўважыў, што варона пазірае ў бок крата. Падскокнула, узляцела і кінулася да яго. “Усё, крату канец”, — падумаў я.
  Драпежніца завісла над звярком, часта і хутка замахала крыламі, вось-вось схопіць. Крот, мабыць, пачуў небяспеку, закружыўся пад птушкай, хутка і свядома. Я цікую, што будзе з гэтага. Крот кружыцца, кружыцца, выпісвае па вадзе васьмёркі, петлі. Ніяк не даецца. У вароны ўжо хвост апынуўся ў вадзе. Ірванула ўперад, уверх. Пакуль рабіла ў паветры круг, крот што ёсць сілы плыў далей. Зноў чорная разбойніца кінулася да яго і завісла над ім.
  Крот зноў закружыўся па вадзе. Так хутка і спрытна, што варону і на гэты раз напаткала няўдача. Тое ж — і ў наступны раз.  Варона адляцела і ўселася на самую верхавіну алешыны. А крату да берага заставаўся лічаны метр. “Вось там яна яго і схопіць”, — занепакоіўся я. Бераг пясчаны, роўны, схавацца няма дзе: ні купіны, ні бугарка. Толькі ў адным месцы ляжала дубовае бервяно — адзін канец яго тырчаў з зямлі, а другі завіс у вадзе. Варона зляцела з алешыны і кінулася ў апошнюю атаку. Крот плыў прама да бервяна. Сляпы, сляпы, а ўгледзеў! А мо раней ведаў пра яго?  Цень птушкі ўжо накрыла звярка, але ён схаваўся пад бервяном. Варона села на бервяно і злосна закаркала. Пасядзеўшы так некалькі хвілін, узмахнула крыламі і прыляцела да майго берага, зноў пачала нешта дзяўбсці. Зацікавіўшыся, я няспешна наблізіўся. На тым месцы ляжаў чырвоны бурак, вось яна ім і ласавалася.

Драпежны жучок

  Сёлета наведаў Белае возера. Вырашыў пахадзіць па лесе, палюбавацца яго хараством. Іду. Сустракаю сосны такой вышыні, глянеш на верхавіну – шапка спадзе. Раптам паміж соснаў бачу “стажкі” іголак — гэта хаты, дзе жывуць мурашы. Але нейкія гэтыя “стажкі” без вяршка — угнутыя такія. Іду далей, зноў — тое ж самае. Мяне гэта здзівіла. Бяру кій і спрабую трошкі разгарнуць адзін “стажок”. Удалося. Аднак мурашы выпаўзлі нейкія сонныя, ды і мала іх зусім. Каля другога — малюнак такі ж. А ў трэцім іх зусім няма.  Праз дзень прыходжу да суседзяў параіцца. Але яны нічога не ведаюць, не могуць адказаць, чаму пуста ў мурашыных “хатах”. Мяне ж не пакідала цікаўнасць. З кім я толькі ні размаўляў — ніхто нічога не ведае! І толькі ў займальнай заалогіі знайшоў адказ: “З’яўленне жучка ламехуза ў мурашніку парушае ўсе сувязі ў гэтай дружнай сям’і. Жучкі паядаюць мурашоў і адкладваюць свае яйкі ў мурашыныя кукалкі. Лічынкі жука вельмі пражорлівыя і паядаюць мурашыныя яйкі. Але гаспадары іх церпяць, таму што ламехуза паднімае заднія лапкі і падстаўляе вільготныя валаскі, якія мурашы з прагнасцю аблізваюць. Вадкасць на валасках утрымлівае наркотык і, прывыкаючы, мурашы асуджаюць на пагібель і сябе, і свой мурашнік. Яны забываюць аб рабоце, і для іх больш не існуе нічога, акрамя вільготных валаскоў.  Хутка большасць мурашоў ужо не ў стане рухацца нават унутры мурашніка, з дрэнна выкармленых лічынак выходзяць мурашы-вырадкі, і ўсё насельніцтва мурашніка паступова “вымірае”. А жучок, зрабіўшы сваю “чорную” справу, перабіраецца ў суседні мурашнік”.
  Вось які жук! Прачытаўшы гэта, я аж уздранцвеў!

Міколкін сом

  Мой сябар Мікола — вялікі свавольнік, мастак на розныя хітрасці. Іншы раз такое прыдумае, што я не змог бы і ўявіць, што гэтак можна.  На досвітку сядзім з вудамі на беразе ракі Прыпяць. Ловім рыбу. У Міколы ўжо ёсць некалькі ладных шчупакоў, а ў мяне — хоць бы клюнула раз ці што. Маўчым. Употай пазіраю, як ён спрытна насаджвае на кручок нажыўкі — маленькія рыбінкі. Пазіраю, а мае паплаўкі на дзвюх вудах пачалі хавацца ў ваду — даваць трывогу. Клёў быў такі часты, што я забыў пра свайго сябра. За кароткі час паспеў падсекчы тузін чырвонапёрак. Усхапіўся толькі тады, калі да майго слыху дакаціўся голас з вады: “Дапамажы! Хутчэй!”
  Мікола ва ўсёй вопратцы боўтаўся ў вадзе. Кінуўшы лавіць рыбу, я хуценька падбег да яго, ухапіў за рукаў ватоўкі і цягну да берага. А Мікола крычыць:
  — Не мяне цягні! А яго!
  — Каго яго?
  — Сома хапай!
  — Якога сома? Трымайся за мяне, а то ўтопішся!
  — Ты што, з глузду з’ехаў? Трымай, кажу, сома.  Вада вакол нас кіпела, пенілася. Нарэшце, з вялікімі цяжкасцямі, мы перамаглі драпежніка-сома і выцягнулі яго на бераг. Гэта была рыбіна хоць і невялікая, але тоўстая, кілаграмаў на шэсць-восем. Усыпіўшы сома, мы асцярожна, каб не параніць пальцы аб вострыя зубы, сталі вызваляць леску і кручкі.   Мяне здзівіла Міколкіна выдумка. Аказалася, ён зачапіў аж тры якары-кручкі і тры жыўцы. Сом, напэўна, прыняў гэта за чародку рыбы і, ухапіўшы аднаго жыўца, папаўся.

Дотык сняжынак

  Зіма. У чароўным танцы кружацца сняжынкі. Усё навокал бялюткае, свеціцца, ззяе. І хаты, і вуліцы, і людзі засумавалі па сапраўднай зіме, па снезе.  ...У той цудоўны вечар таксама ішоў снег — бялюткі дождж зімы. Чародка тваіх сябровак доўга кружылася па вуліцах вёскі, радуючыся зіме, снегу. Дзяўчаты спявалі песні, гулялі ў снежкі, жартавалі, смяяліся і свяціліся, як бярозкі. А потым, калі ўсе разыйшліся, вы засталіся ўдвух. Гарэза-вецярок пакручваў гурбы снегу, але вы не спяшаліся развітвацца.
  Памятаеш, вы забеглі ў незнаёмы двор. Сабакі ў таго гаспадара не было. У нечыяй хаце весяліліся. Музыцы, напэўна, цесна было ў пакоях, і яна ірвалася скрозь вокны, скрозь чароўныя ўзоры, намаляваныя на шкле марозам-мастаком. Музыка была цудоўная, лілася і напаўняла вашы сэрцы трапяткім пачуццём чакання нечага важнага, выключнага. Вы сталі танцаваць, закружыліся, радуючыся, быццам дзеці.   Памятаеш, гэта быў хуткі, рытмічны танец. Разам з вамі кружыліся сняжынкі, дрэвы, хаты, слупы. Вы так захапіліся, што забылі аб усім на свеце. Табе здалося, што месячнае святло заблыталася ў яе мяккіх, як кужаль, валасах. Чырвоная шапачка зляцела, і яны хвалямі хлынулі на плечы.  Памятаеш, ты стаў лічыць сняжынкі-алмазы, якія апускаліся на яе валасы. Пяць, дзесяць, дваццаць... Збіўся з ліку. Потым падхапіў у далоню хвалю валасоў і нырнуў у іх. Ты хацеў захлынуцца ў гэтым моры з цудоўным пахам бэзу.  А сняжынкі ўсё апускаліся і апускаліся на валасы, вейкі, твар. Іх дотык абпальваў дзіўным агнём, які і зараз, праз столькі часу, грэе душу, лагодзіць сэрца...

Танец белага жураўля

  Мая думка такая, што мала каму пашчасціла бачыць танец белага жураўля. Адзін час нават лічылі, што чыста белы журавель рэдка існуе ў прыродзе.  Гэта здарылася летам. Я не вялікі аматар рыбнай лоўлі, але ж, калі падахвоціў сябар, згадзіўся. Ён сказаў, што паедзем у нізоўе Прыпяці, там лепш за ўсё рыба ловіцца.  З раніцы дзень абяцаў быць ясным, сонечным. Прыехалі да ракі, закінулі вуды, сталі чакаць. Раптам аднекуль узяўся вецер, прыгнаў хмары. Неба пацямнела. Стала пахмурна, пачаў накрапваць дожджык. Рыба лавілася дрэнна, толькі час дарэмна тра- ціўся. Таму я, у адрозненне ад сябра, вырашыў закончыць рыбалку. Склаў свае прылады і небагаты ўлоў у сумку, а сам пайшоў уздоўж берага ўніз, любуючыся прыгажосцю прыроды. На сенажаці, куды прывяла мяне сцежка, трава-атава яшчэ была не скошана, пахла лугавымі кветкамі і свежасцю. Я прайшоў да лей, дзе рака агібала кусты вербалозу, дзе хавалася за хмызнякамі невялікае азерца. Вада тут была чыстая, здавалася, што з дна возера б’е крыніца.  Неба зноў зацягнула хмарамі. І я вырашыў вярнуцца назад. Раптам за кустамі вербалозу ўбачыў дзвюх белых велічных птушак і сцішыўся, зачараваны іх белізной і прыгажосцю. Беласнежны журавель танцаваў перад сваёй сяброўкаю. Высока ўскінуўшы галаву, ён то паскараў, то замаруджваў крок, кружыў па паляне, выцягнуўшы шыю, ківаў у такт галавой. Сяброўка стаяла, не варушачыся, быццам мрамарная статуэтка. Было бачна, што яна, як і я, зачаравана танцам. А тым часам “жаніх” расправіў крылы і цяпер ужо рабіў не крокі, а балетныя шырокія скачкі.  Мне захацелася падыйсці бліжэй, каб лепш разгледзець прыгажуноў-жураўлёў. Як толькі пачаў адхінаць галінкі кустоў — танец абарваўся. Дзве белыя птушкі імкліва рвануліся ўгару і падняліся над сенажаццю...  Пазней у адным папулярным часопісе я вычытаў, што жураўлі вызначаюцца высокай асцярожнасцю і вострым зрокам. Вось чаму такія рэдкія сустрэчы з гэтымі прыгожымі птушкамі. Вучоныя лічаць, што журавель выяўляе чалавека за два кіламетры. Так што мне надзіва пашанцавала: птушкі не заўважылі мяне. Магчыма, вельмі захапіліся танцам, а мо вецер дапамог, які дзьмуў у мой бок.

Аб дружбе

  З дзяцінства памятаю гэтыя дзве бярозкі. Іх садзіў мой бацька. Былі яны такія танюсенькія, крыху таўсцей пальца. Пасадзілі іх разам, думалі, калі адна засохне, то другая застанецца. Выжылі абедзве. І раслі цесна, амаль перапляталіся галінкамі. Бачылася ў гэтым увасабленне чалавечай дружбы.
  Падымаліся ўверх. Прыгажэлі. І чым болей сталелі бярозкі, тым болей разыходзіліся іх ствалы. Кожнае дрэўца адлюстроўвала свой напрамак росту.
  Здрадзілі дружбе? Не. Проста інакш не змаглі б яны выконваць сваё прызначэнне: напоўніцца сілай, даць плады і насенне для новага жыцця. Здолелі гэта бярозкі, засталіся побач, не заглушылі адна другую. У тым і праявілася цяпер іх дружба.

Не затрымлівай рух

  Цячэ ручай. І варта яму на хвіліну спыніць свой бег, як ён неадкладна ператворыцца ў лужыну. А калі не зможа прабіцца далей, з часам і балотцам стане.  Калі ж знойдзецца сіла на пошук шляху, праб’е сабе дарогу, стане вялікім ручаём, рэчкай, а то і ракой паўнаводнай.
  Галоўнае для ручая — не адступаць у пачатку шляху, набрацца сілы, тады нават і вялікі камень не загародзіць яму дарогу.

Бярозка

  Бы снягурачка стаяла зімой на ўзлеску маладая бярозка. На фоне змрочных зялёных хвой яна выглядала такой прыгожай, святочнай, што ад яе прыгажосці нельга было адвесці вачэй. Вецер абдымаў яе тонкі стан, гуляў у косах-галінках. Мароз цалаваў у белыя шчокі. Днём бярозка цягнулася да сонца, але яно было халоднае, як і бліскучы снег вакол яе. Не сагравала і белая снежная коўдра, якой старанна ахутвала бярозку мяцеліца. Холадна было, і яна з нецярплівасцю чакала прыходу вясны.  І вось пад промнямі сонца пачарнеў снег, з’явіліся першыя праталіны. Устрапянулася белая прыгажуня, ажыла, працягнула галінкі ласкаваму сонцу, блакітнаму небу і паружавела ад радасці, што дачакалася вясны. Запульсавалі па ўсіх яе жылах жыватворныя сокі.
  Аднойчы бярозка пачула галасы. Да яе накіроўваліся юнак і дзяўчына. У руках былі першыя дары вясны — букет вербавых “коцікаў” і пралескі.
  — Глядзі, глядзі, якая прыгожая бярозка! — усклікнула дзяўчына. А юнак наблізіўся і пачаў адламваць галінкі, дабаўляючы іх да букета.
  Затым хтосьці прыйшоў да бярозкі, каб пакаштаваць соку і зрабіў рану. Заплакала бярозка, закапалі на сырую зямлю слёзы. Сумна звесіла долу свае галінкі, глядзіць з нямым дакорам і быццам пытае: “За што, за што мне кара гэтая?”

Вожык у пастцы

  Змяркалася. Цёплы ліпеньскі дзень павольна асядаў на зямлю. Іду з дзецьмі да бабулі ў госці. Набліжаемся да хаты. Вось і ганак. Раптам чуем нейкі гук: фур-р, фур-р. Спыняемся. Пры- слухоўваемся. Фурканне працягваецца. Узяла цікавасць: што гэта? Падыходжу да таго месца, адкуль даносяцца дзіўныя гукі. Тут і дзеці падбягаюць. Бачу: вожык. Ён, бедалага, вырашыў пагуляць. Бегаў. Шукаў мышэй. Знайшоў пусты папяровы стаканчык з-пад марожанага (дзеці выкінулі). Думаў паласавацца. Усунуў туды рыльца, вылізаў кроплі марожанага і хацеў скінуць стаканчык. А стаканчык быў мокры, і калючкі не давалі ад яго вызваліцца. Вожык падняў галаву, павярнуўся і хацеў бегчы ды — стук — у падмурак хаты. Стаканчык не зняўся, а яшчэ больш нацягнуўся на рыльца.
  — Трапіў у пастку, — сказаў сын. — Трэба хутчэй ратаваць.
  — Пачакай крыху, — адказваю. — Можа, сам вызваліцца.
  Аднак, што б вожык ні рабіў, ён ніяк не мог скінуць з рыльца стаканчык. Сын паклікаў на такое відовішча бабулю. Яна па- глядзела ды і кажа:
  — Трэба дапамагчы вожыку. Ён прыносіць шмат карысці. Ідзі, унучак, і вызвалі яго.
  Сын падбег да вожыка і зняў з яго рыльца папяровы стакан чык. Вожык фыркнуў, быццам падзякаваў за дапамогу. Затым, скруціўшыся ў клубок, заціх. Калі ж хлопчык адыйшоў ад вожыка, той распраміўся і хуценька пабег туды, дзе зелянелі кусты парэчак.

Другому будзе лягчэй

  Зіма ў гэтым годзе пачыналася не для лыжнікаў. У пачатку снежня снег выпаў — растаў, а потым і зусім нібы восень прыйшла. Дажджлівая, цёплая, паркая...
  І вось учора (быў канец студзеня) нарэшце выпаў вялікі снег, глыбокі, мяккі, яшчэ добра не прыхоплены марозам.
  Чалавек ішоў на лыжах. Ён то цяжка, дапамагаючы сабе палкамі, узбіраўся на грудок, то ўжо лягчэй слізгацеў уніз. Лыжы грузлі, на іх наліпаў снег. Але чалавек ішоў і ішоў.
  Лыжня, па якой ён кіраваў, вільнула ўлева ля вялікага разгалістага дрэва — сасны і звярнула ў лес. Тут было зацішней, але снегу яшчэ больш і ісці цяжэй. Спакоем і веліччу дыхаў лес, сама прырода нібы спецыяльна стварыла для тых, хто прыйдзе сюды, гэты велізарны бела-зялёны палац, разаслала дзівосны пушысты дыван, упляла ў бярозавыя космы серабрыстыя стужкі. І, як найвышэйшы цуд, — гэты хмельны, марозны, сонечна-ясны, на дзіва чысты прастор, у якім дыхаеш — не надыхаешся. Сапраўдныя лекі — бальзам.
  Счараваны гэтай дзівоснай казкай, чалавек усё ішоў далей і далей. Ён не мог вярнуцца назад, не надыхаўшыся, уволю не налюбаваўшыся гэткім шырокім размахам.  Кіламетры праз два лыжня абарвалася. Нечакана, недарэчна. Тры-чатыры лыжныя сляды, быццам паклалі на снег кола з фурманкі — і хтосьці развярнуўся тут і пайшоў назад.
  “А што там, за гэтай белай, прыгожай палянай? — падумалася чалавеку. — Не, пайду далей. Адзін па цаліку”.  Ён ішоў і ішоў, за ім заставалася шырокая, бы лава, лыжня. Наступнаму, хто пойдзе за ім, будзе лягчэй. І той, хто пойдзе за ім, будзе ўспамінаць першага, які праклаў па цаліку след.  Камусьці заўсёды трэба прайсці першаму. Для гэтага патрабуецца жаданне, цікаўнасць, адвага...

Качка — не зязюля

  Аднойчы разам з сынам касілі сена ў пойме Прыпяці. Дзень выдаўся сонечны і цёплы. Лёгкі ветрык-жэўжык павяваў з ракі. Было светла і хораша. Настрой цудоўны.  Калі сонца стаяла ў зеніце, мы параіліся і вырашылі адпачыць крыху, падсілкавацца, каб з новай сілай узяцца за косы.
  Паабедаўшы, сын прылёг пад кустом. Я пасядзеў, а потым вырашыў прайсціся па беразе ракі. Бераг зарослы кустамі лазняку, густой травой. Чую ўсплескі вады, спыняюся і азіраюся, бачу вялікую качку, якая выходзіць з вады. Прысеў за кустом і пачаў назіраць: ці хворая яна, ці падбітая. Ішла па вадзе, а потым, растапырыўшы крылы, хутка кінулася ў аернік. Прыўзняўся і пабег у тое месца, куды знікла качка. “Ах ты, хітрая маці!” — падумаў я, убачыўшы чараду жвавенькіх маленькіх качанят. Яны сядзелі, ціхенька тулячыся адзін да аднаго. Паназіраўшы яшчэ крыху, зразумеў: маці-качка хавала сваіх дзетак.
  Успомніў, што расказвалі людзі: былі такія выпадкі, калі маці-качка гінула, качанят знаходзіла іншая качка, вяла іх за сабою і гадавала.  Што гэта — інстынкт захоўвання патомства ці нешта іншае? Загадка...

Патрэбнае слова

  Халодны зімовы вечар вельмі хутка апускаўся на ўжо добра пакрытую снегам зямлю. У гэты час вельмі рана цямнее, змрок імгненна ахутвае ўсё наваколле, і тады запальваюцца агні ў хатах вяскоўцаў. Прыехаўшы з работы, стаў увіхацца па гаспадарцы і ўспомніў, што мой сябар-сусед прасіў, каб я зайшоў у касу лакаматыўнага дэпо і заплаціў грошы за вугаль. Я выканаў яго просьбу.  Хата сябра знаходзіцца зусім блізка. Узяўшы паперы-квітанцыі і рэшту грошай, зайшоў да яго.  Седзячы на шырокай канапе, мы ў той вечар вялі гаворку аб розным. Нечакана дзверы ў пакоі адчыніліся, і на парозе з’явіўся сын майго сябра. Хлопчыку было гадкоў пяць ці, можа, трохі больш. Прыгожы твар, з маленькім прыўзнятым носікам і чорнымі, як у цыгана, вачыма. Ён усхліпваў і расціраў кулачком слёзы па твары, плакаў і паўтараў адно толькі слова: “Мама, мама”.
  — Чаго ты расхныкаўся, мужчына? Няма мамы, — падымаючыся з канапы, прагаварыў сябар. — Мама на рабоце, дзе я табе яе вазьму? Што здарылася? Упаў? Значыць, плакаць няма чаго. — Ён дастаў з кішэні насавую хусцінку, выцер з твару сынулі слёзы. — Ну, ідзі, гуляй з цацкамі ў другім пакоі.  Калі сын сціх і пайшоў, сябар з сумам сказаў:  — Вось так заўсёды атрымліваецца. Калі што, дык усё маму ды маму кліча. Ведаеш, дружа, іншы раз крыўдна становіцца за сябе. Што быццам бы я люблю яго менш, чым жонка. Усё ж сыну купляю, абдымаю, гуляю... Як думаеш, чаму так атрымліваецца?
  Я прызадумаўся. Адразу з ходу не мог адказаць на пытанне сябра. Потым заўважыў, што, магчыма, калі б у сям’і не было маці, то сын, напэўна, больш бы прыхільна ставіўся да бацькі.
  — Можа, яно і так, — згадзіўся сябар. — Вось я, напрыклад, вырас без маці. І, наколькі памятаю, заўсёды клікаў бацьку.  Я ўжо сабраўся дахаты, калі вярнулася з работы жонка суседа. І, як па ўказцы чароўнай палачкі, з’явіўся іх сын. Ён падбег да маці, стаў тлумачыць, што з ім здарылася: як ён упаў, як было балюча, як моцна плакаў.   Маці абняла сына, прытуліла да сябе, пагладзіла па галаве, падзьмула на руку, пацалавала.  Сусед, насупіўшыся, з крыўдаю ў душы пазіраў на іх, потым прабубніў:  — Вось, развялі пяшчоту...
  Праз некалькі дзён на рабоце сябар-сусед моцна парэзаў палец на цыркулярнай піле. Рабочыя пабеглі шукаць бінт, каб перавязаць рану, потым выклікалі “Хуткую дапамогу”. Сябар, страчваючы прытомнасць, трызніў і паўтараў толькі адно слова: “Мама, мама...”

Пчолка

  Сяджу на лаўцы і чакаю аўтобуса. Сонца пячэ бязлітасна. А тут, у шыфернай альтанцы, якая паглынае сонечныя промні, яшчэ цярпіма.  Падыходзяць дзве жанчыны. Маладыя, прыгожыя. Глянеш на іх — як вады нап’ешся. Адна з іх вядзе за руку хлопчыка гадоў пяці-шасці. Спыніліся ля прыпынку. Гавораць, бы вясковыя кабеты ля студні.  — Падумаць толькі, — кажа тая, што вяла за руку хлопчыка, прыгожая бландзінка з сумкаю ў руцэ, — проста не ведаю, што сталася з маім старэйшым, Ігарком. Калі маленькім быў — такі паслухмяны. Што ні скажы — усё выканае. Нават і сам праяўляў жаданне мне ці тату дапамагчы. Золата, а не хлопец быў. Ну, а зараз? Пятнаццаты год ужо. Паразумнець, здавалася б, павінен, а ён — уяўляеце? — усё горшы і горшы робіцца: мне грубіяніць, нікога і нічога не прызнае, курыць пачаў, з жывёлы здзекуецца. Стаў да ўсяго такі абыякавы! Нібы падмянілі. І адкуль гэта ў яго? Ці ж я не вучыла, не старалася... Розуму не пры- кладу. Напэўна, лепш за мяне вуліца выхоўвала, хуліганнё гэтае задворнае.  Субяседніца згодна ківала галавой: вядома, вуліца. Хіба яна добраму навучыць?  Хлопчык тым часам адбег ад маці на некалькі крокаў, прысеў і пачаў нешта ўважліва вывучаць на асфальце.
  — Мама, мама! Тут пчолка паўзе. Можна, я яе на траўку аднясу?  — Адчапіся, Сашок! — адмахнулася бландзінка. — Хіба ты не бачыш, што я з цёцяй размаўляю?  — Вось такія, Валя, справы, — працягвала яна. — Ну, я пайшла. Да пабачэння! Сашок, хутчэй бяжы сюды. Мы і так доўга затрымаліся.
  — Мама, а як жа пчолка? — малы ўсё яшчэ сядзеў на кукішках.
  — Ды колькі цябе можна чакаць? Якая там пчолка? Яна ж цябе, сынок, укусіць. Задушы ты яе і даганяй мяне, чуеш?
  Хлопчык распраміўся, старанна тупнуў сандалікам па асфальце і подбегам рушыў услед за матуляй.

Вопытны лекар

  Нядзеля. Усхапіўся рана, выйшаў на двор. Дзе-нідзе ля плоту ляжаць пачарнелыя плямы снегу. Густы, як дым, туман паволі рассейваецца. Выглянула сонца, і на галінках дрэў заблі- шчэлі празрыстыя кропелькі расы.  Выводжу з-пад павеці веласіпед, прымацоўваю сумку, а там яшчэ з вечара пакладзены акраец хлеба, скрылёк сала, паходны сцізорык. Усё гэта спатрэбіцца ў дарозе. Праз некалькі хвілін накіроўваюся да сябра Міколы. Я з ім дамовіўся ехаць у лес, каб адпачыць ад паўсядзённых турбот і клопатаў, адчуць, як абуджаецца прырода.  Едзем па шашы. Дарога ўжо падсохлая і някоўзкая. Праз некалькі кіламетраў спыняемся. Вось ён, лес, рукой падаць. Паміж вялікіх хваін яшчэ ляжыць шмат снегу, аднак мы знаходзім невялікую дарогу, дзе толькі што праехала аўтамашына. Ідзём пешшу. Чым далей у глыб лесу, тым ён прыгажэйшы. Пад нагамі, у нізоўях, пачынае хлюпаць вада. Пахне старым прэлым лісцем і смалой-жывіцай. Дыхаецца лёгка. Лес шуміць, звіняць, быццам струны, маладыя сасёнкі.  Крочым далей. Дарога вядзе да гушчару, але паступова выходзім на прагаліну. Спыняемся, нібы зачараваныя. На прагрэтай сонцам паляне сабралася чарада птушак: сарокі грэюцца, вытанцоўваюць і кружацца ў карагодзе. Мы доўга назіраем за іхнімі паводзінамі. Мабыць, і на іх дзейнічае вясна. Ці, можа, штосьці іншае? Цяжка ў гэтым разабрацца.  Прыпыніліся. Прыселі. Распалілі касцёр. На разагрэтым агні смажым сала, апетытна падсілкоўваемся на свежым паветры.
  Час ляціць непрыкметна. Пачало халадаць. Вечаровы паўзмрок павольна ахутвае вершаліны дрэў. Вяртаемся дамоў. На душы светла і лёгка. Лес — вопытны лекар, усяляе сілы і веру ў заўтрашні дзень.

Гераічная кветка

  Я пішу гэтыя радкі вечарам, калі за акном з ціхім шапаценнем дрэвы скідваюць апошнюю лістоту.
  Сёння, у гэты восеньскі дзень “бабінага лета”, ясны, сонечны, цёплы, вельмі прыгожы, я пасвіў кароў. Пойма ракі Цны — нашы галоўныя пашавыя ўгоддзі.  Парыжэла, паблякла лісце ў вольхі, бярозы. Набягае на іх пранізлівы вецер-лістабой, і, узляцеўшы па-птушынаму, доўга кружацца ў паветры рознакаляровыя агеньчыкі, пакуль не знойдуць сабе прытулак на яшчэ зялёнай траве. Шамаціць пад нагамі лісцёвы дыван, быццам штосьці сказаць хоча.  Падганяючы кароў, я крочу па беразе ракі, набліжаюся да моста. Бачу, як трактар, нагружаны цукровымі буракамі, не даязджаючы да мяне метраў дзесяць, спыняецца. З кабіны выскоквае добра знаёмы хлопец Васіль Бярозка, вітаецца і шпарка крочыць да ракі. Спаласнуў рукі і твар студзёнай вадою, прайшоўся ўздоўж берага. Раптам спыніўся, як здранцвелы. Паклікаў:
  — Ідзі сюды, цуд пакажу...
  Адагнаўшы кароў ад моста, падыходжу.  — Бачыш? — Вася здзіўлена церусіў белай, як кужаль, галавою. — Цішэй, а то раздавіш ботам...  — Ды пра што ты, Васіль? — прыгледзеўшыся і нічога не заўважыўшы, спытаў я. — Звычайны рачны пясок, каменьчыкі, ды яшчэ іржавы жалезны прут тырчыць.  — Ды не туды ж пазіраеш. Пад ногі паглядзі.
  — Рамонка? — здзівіўся я.  — Так, рамонка. Расце, свеціць! І дзе — на голым пяску! І калі — позняй восенню! Рака хвалямі яе абмывае, а яна, разумееш, свеціць!.. Ты глядзі, пялёсткі белыя-белыя, а сярэдзінка жоўтая. Дзе пасялілася кветка! Могуць, яшчэ як могуць каровы нагой раздавіць... Ці падмарозіць... Гераічная рамонка. Я, як яе ўбачыў, так і ахнуў: “Вось гэта цэніць жыццё!”
  Я разглядаў рамонку са здзіўленнем і нічога не змог дадаць да слоў трактарыста.  ...Восень. Шмат цудаў яна можа падарыць. Трэба толькі ўмець бачыць у звычайным незвычайнае, быць улюбёным у прыроду, берагчы яе.

Хітрая ліса

  Пасу кароў. Мая чарга. Цёплы восеньскі дзень у самым разгары. Сонца свеціць, але моцна не грэе. Ляцяць у паветры павуцінкі. Каровы, пад’еўшы, прылеглі адпачыць. А я ў гэты час вырашыў прайсціся да яроў. Там калісьці капалі вяскоўцы гліну. Праўда, зараз капаць у гэтых мясцінах забаронена, і яры зарастаюць травой. Побач канава, а крыху далей змейкаю прабягае палявая дарога.  З аднаго боку яроў засеяна жыта. Гэтая восеньская збажына зялёным дываном упрыгожвае наваколле. На жытнёвае поле раз-пораз апускалася чарада гракоў. Я гэта назіраў, калі яшчэ пасвіліся каровы. Звычайна перад адлётам у вырай гракі збіраюцца вялікімі чародамі. Адна такая чарада апусцілася на месца, дзе было шмат яроў, карацей, на глінішча. А гаспадыняй гэтых яроў была ліса, яна жыла ў адной з нор.  Метраў у пяці, а можа, трохі больш ад нары і ляжала ў той час рыжая ліса, скруціўшыся абаранкай, адкінуўшы ў бок пушысты прыгожы хвост. Адразу я падумаў, што там вялікі, бы цяля, сабака, а калі падыйшоў бліжэй, пазнаў рыжую хітрунню. Цяжка было здагадацца, што задумала ліса: ці то спала, ці то прымала апошнія восеньскія ванны, а можа, чакала здабычу. Хто яго ведае.  А гракі пераляталі невялікімі групкамі з месца на месца, кружыліся вакол “мёртвай” лісы. Яна ж ляжала нерухома, не падавала прыкмет жыцця. І вось, калі зусім побач з ёй апусцілася некалькі птушак, ліса хутка падскочыла, схапіла адну з іх і затрэсла галавой. З птушкі паляцела пер’е. Імгненна ў паветра ўзнялася ўся чарада, неба стала чорным-чорным. Гракі паднялі крык: “Кар! Кар! Кар-р-р!” Я здаля назіраў за гэтым паядынкам.  Некаторыя птушкі-смельчакі з паветра кідаліся на лісу. Білі дзюбаю ў спіну і тут жа адляталі прэч. Ліса моцна трымала зубамі злоўленага грака і толькі хвастом адбівалася ад птушак.  Гракі наступалі больш рашуча. Ліса з птушкай кінулася да канавы, але гракі перагарадзілі ёй дарогу. Рыжая хітруння разявіла рот, напэўна, хацела схапіць другую птушку, але выпусціла грака, а другога злавіць не здолела. Раззлаваўшыся, яна стала кідацца то ў адзін бок, то ў другі. Думала дагнаць птушку, але гэта ёй не ўдалося. Гракі пакружыліся над ярамі і паляцелі ў другі бок.

Складаная навука — паляванне

  Усе суседзі ведаюць, што паляўнічы з мяне неважнецкі. “Хай будзе так”, — думаю сам сабе. Але ж яны нават і не здагадваюцца, што стрэльбу прыдбаў я дзеля таго, каб не надта жонка дапякала. Маўляў, усе твае суседзі справамі займаюцца: адзін рыбу вудзіць, другі — паляўнічы, а ты...
  І вось дачакаўся я зімы. Выпаў першы сняжок. Ранюсенька грукае нехта ў хату, а дакладней у дзверы. Адчыніў, бачу: сусед.
  — Паслухай, браток! — кажа ён. — Стрэльбу вось купіў. Навучы ды пакажы, што такое паляванне. Я ўжо і машыну сваю прагрэў і выгнаў з гаража. Едзем да лесу.
  — Згодзен, — сказаў я. І пайшоў збірацца.
  ...Набліжаемся да лесу. Спынілі машыну. Падыйшлі да сасонніка: слядоў столькі, што і вопытны паляўнічы не разбярэцца. А сусед непакоіцца:  — А дзе ж яны, вушатыя? — І раптам аж прысеў.
  — Цімох, — кажа, — глядзі вунь.  Пазіраю: сядзіць заяц на задніх лапах, пярэднія ў поўсць схаваў, і вушы тырчаць, так натапырыў. Толькі не заяц гэта, скеміў я, калі добра прыгледзеўся, але выгляду не падаю.  — Трах-бах! — сусед аж на калені ўпаў. І, узрадаваны, смяецца: ёсць трафей! І, што меў сілы, ірвануў да “зайца”.
  — О, дык гэта ж пянёк, — апусціўшы вочы, панура вымавіў.  Я скоса зірнуў на месца, адкуль выскачыў заяц і сігануў у хвойнік. “Няхай жыве”, — падумаў. А ўслых пачаў тлумачыць суседу пра складаную і прыгодніцкую навуку — паляванне.

Глыток вады

  Гэта было летам 1944 года на 1-м Беларускім фронце. Стаяла гарачыня. Прырода быццам вымерла. Палявыя кветкі завялі, птушкі схаваліся ў цянёк.  Салдат, размораны гарачынёю, правёў аслаблаю рукою па зашчаціненых шчоках, нягнуткімі пальцамі — па акрываўленых грудзях. Паспрабаваў узняцца. Перад вачыма адразу загайдаліся жоўтыя кругі, выступіў халодны пот. Моцна сціснуўшы зубы, каб не застагнаць, ён, бяссільны, уткнуўся ў пясок. Сіл не хапала.  Нейкі час салдат ляжаў нерухома. Вельмі хацелася піць. Недзе блізка спакусліва цурчала ручаінка, і воін пакутліва мор- шчыўся, хапаў ротам паветра, цяжка дыхаў. У акопе было душна. Мірнае стракатанне конікаў, гудзенне чмяля часта заглушаліся разрывамі снарадаў, чэргамі кулямётаў.
  Непадалёку панура стаяў абгарэлы нямецкі танк з перакрыўленым ствалом. На вежы танка гаспадарліва сядзела нейкая невядомая птушка.  “Фашыстаў затрымалі, адбілі, задачу выканалі”, — зразумеў цяжкапаранены салдат.  Хацелася піць. У роце, як быццам у толькі што выпаленай печцы. “Піць, піць”, — прасіла сасмяглае нутро. Цяжка балелі акрываўленыя грудзі. А ручаіна побач. Булькатала, клікала да сябе, абяцаючы ўдосталь наталіць смагу сцюдзёнай чыстай і празрыстай, нібы сляза, вадой. Вада знаходзілася на нейтральнай паласе, паміж нашым і варожым пярэднім краем.
  Салдат вырашыў паўзці. Але блізкі выбух снарада вярнуў яго да рэчаіснасці. Шлях да вады быў недалёкі, але яго ахоўвала сама смерць. Ад гэтай думкі на шчокі лягла нездаровая жаўтлявасць. “Вады, хоць бы адзін глыток вады”, — шапталі непаслухмяныя перасохлыя вусны. Салдат нейкі час пакутліва ўглядаўся ў бязвоблачнае неба, а потым застагнаў і заплюшчыў вочы.  І раптам, нібы праз сон, ён пачуў лёгкі ўсплёск вады. Спаўзаючы ў акоп, нешта ўпарта цягнуў за сабой яго баявы таварыш Васіль Калянковіч. З бруствера на дно акопа лёгкім усплёскам шлёпнулася пасудзіна, напоўненая жывой вадой. Подых шчасця, як павеў ветру, узнёсся над акопам. “Піць, піць, вады”, — прасіў салдат. І толькі калі дрыжачымі рукамі паднёс Калянковіч да рота яму пасудзіну, ён ціха нешта шаптаў, прагна піў, пакуль не апаражніў пасудзіну. А потым кінуў на Калянковіча ўдзячны позірк і страціў прытомнасць. Назаўсёды запомніў Васіль той позірк.  Гэта адзін з многіх яго ўспамінаў аб франтавым братэрстве савецкіх салдат, якое дапамагала ў самыя цяжкія хвіліны, падтрымлівала гарачую веру, упэўненасць у перамозе.  Зараз франтавік Васіль Пятровіч Калянковіч на заслужаным адпачынку. Але па-ранейшаму працуе малярам у Лунінецкай дыстанцыі пуці. Яго добра ведаюць у калектыве і паважаюць, як усіх ветэранаў, якія прынеслі нам Мір і Перамогу.

Блешня камандзіра

  Са сваім дзедам па мацярынскай лініі Максімам Рыгоравічам Ковалем я моцна сябраваў. Вялікая розніца ва ўзросце нам не перашкаджала. Дзед удзельнічаў у партызанскім руху на Палессі. Калі размова заходзіла аб мінулых баях, дык ён маўчаў ці пачынаў гаворку пра сяброў, якія загінулі на вайне. У такія моманты ён рабіўся вельмі добрым і ласкавым, аднак у вачах часам з’яўляліся слёзы.
  Дзеда ўжо няма, але я і зараз памятаю яго твар, рукі, яго ласкавы голас.
  Было гэта сонечнай летняй раніцай. Мой дзядуля сабраўся на рэчку парыбачыць. Я і раней прасіўся на рыбалку, але ён усё не згаджаўся ўзяць мяне з сабою. На гэты раз раптам сказаў:
  — Ну, добра, хадзем.
  Я хуценька сабраўся. І вось мы сталі на беразе ракі. Дзед разматаў вуды, начапіў жыўца на кручок, пачаў лавіць рыбу. Стаяла цішыня. Цягнула пахам вады і перастоеных траў.  Мой дзед ніколі не купаўся і ўвогуле ля вады трымаўся ў баку ад людзей. Я заўсёды думаў: чаму? Вось і зараз, нягледзячы на спёку, ён не распранаўся.  Месца, на якім дзед лавіў рыбу, было не вельмі глыбокае. Клявала мала. І толькі ўсплёскі шчупакоў раз-пораз напаміналі нам, што ў рацэ ёсць рыба. Дзед пакорпаўся ў сваёй сумцы і дастаў блешню, прычапіў яе на адну з вуд замест жыўца. Закіне яе ў ваду і вядзе да берага. І гэтак працягваў рабіць раз за разам. Адзін шчупак нават ухапіў за блешню, але дзед паспяшаўся выцягнуць на бераг — шчупак сарваўся. Раптам блешня за нешта зачапілася. Дзед тузануў мацней, але вудзільна, як цеціва, выгнулася, і не адчапілася блешня. Дзед прыцмокнуў губамі і пакруціў галавою:  — Шкада. Вельмі шкада. Добрая была блешня. Мне яе камандзір атрада пасля вайны падарыў, калі сустракаліся. Яго ўжо няма, а падарунак захоўваю.  Дзед выламаў тычку з алешыны і памацаў дно. Тут сапраўды было неглыбока, і ён пачаў распранацца. І тут я заўважыў... На спіне ў дзеда штосьці было выразана. Яно нагадвала зорку, якая была чорная, жудасная. Мне стала страшна.
  Дзед дастаў з ракі блешню і вылез на бераг. Не адразу я наважыўся, але ўсё ж спытаў:  — Дзядуля, адкуль гэта?
  Ён спахмурнеў, адказаў не адразу:  — Вайна... памяць пакінула.
  — Як гэта здарылася?  — Як ды як? — раззлаваўся дзед. — Многа будзеш ведаць, хутка пастарэеш!  Ён доўга маўчаў, а потым супакоіўся крыху і пачаў расказваць:  — У разведку мяне паслалі. А фашысты схапілі. Доўга дапытвалі, але я маўчаў. Тады і пакінулі мне гэтую памяць.
  — Як жа ты жывы застаўся?
  — Апынуўся ў канцлагеры. А мы там яшчэ з некалькімі палоннымі зрабілі падкоп і ўцяклі, — і дзед зноў задумаўся.
  З рыбалкі мы вярнуліся з пустым вядром. Рыбы не налавілі. Дзед ішоў пануры і маўклівы. А я ганарыўся, што ў мяне такі дзед.

Дзякуй, доктар!

  Жонка выпісалася з бальніцы пасля цяжкай аперацыі. Жаўтатварая, стомленая. Я, перад тым, як прывезці яе, у хаце памыў падлогу, прыбраў у пакоях і цяпер хадзіў, як кажуць, па адной дошцы. Нават заметкі ў газету перастаў пісаць — прадмет вечнага незадавальнення жонкі.
  — Вася, бачыў доктарку, што лечыць мяне? — спытала на другі дзень яна. — Таленавітая, душэўная, разумная жанчына. Напісаў бы пра яе ў газету, га?  Няўжо мне здалося? Да гэтага часу жонка лічыла, што пісаць у газету заметкі — дарэмная трата часу. На гэты конт у доме не адзін раз узнікалі спрэчкі.
  — Ты ж карэспандэнт, — настойвала яна зараз, калі я, здзіўлены нечаканай просьбай, прамарудзіў з адказам.
  — Ведаеш, я больш пішу на вытворчыя тэмы, пра тое, што добра ведаю.
  Пісаць аб урачах, лячыўшых жонку, мне здавалася няёмка.  — Я ўжо паабяцала. У бальніцы ўсе ведаюць, што ты карэспандэнт, — паглядзела мне ў вочы жонка.  — Ды не магу я! Зразумела?!
  Тут у яе вачах з’явіліся слёзы.  Прыйшлося адшукаць чысты блакнот і пакласці на бачнае месца. Спадзяваўся, што заўтра жонка забудзе аб сваёй просьбе. Аднак раніцай размова паўтарылася.
  І я не вытрымаў, здаўся. Падыйшоў да тэлефона. Пазваніў у бальніцу, дамовіўся з урачом аб сустрэчы. Доктарка згадзілася. Пасля работы зайшоў у бальніцу.  І вось сяджу ў кабінеце, размаўляю з доктаркай. Раптам зазвінеў тэлефон. Яна працягнула руку да трубкі і нечакана з грымасаю на твары схапілася за спіну. Урач — і раптам? Неяк нязвыкла бачыць доктара хворым. Пацікавіўся, у чым справа. Аказалася: старая хвароба, сур’ёзна лячэннем усё ніяк не можа заняцца — не хапае часу. “А ў якасці прафілактыкі, — паведаміла весела доктарка, — карыстаюся хатнімі сродкамі. Лячу крапівою”.  Некаму на другім паверсе тэрмінова патрабавалася дапамога. Доктарка папрасіла прабачэння і лёгка пайшла, быццам яе не турбавала нічога, быццам спіна не балела. Глянуўшы на яе, падумаў, што яна, несумненна, — цудоўны ўрач. Але пісаць наўрад ці здолею. З работаю доктара знаёмы мала, бо за ўсё жыццё мне не прыходзілася хварэць. І раптам падумаў: падару ёй кветкі, прыгожыя, вядома. Так будзе прасцей і зручней.
  На кірмашы купіў букет чырвоных руж. Прынёс у бальніцу. Урача ў кабінеце не было. “Знаходзіцца ў аперацыйнай”, — паведаміла санітарка.  Я падыйшоў да стала, асцярожна паклаў на яго кветкі і накіраваўся да выхаду.  Праз некалькі дзён з хваляваннем чакаў жонку.
  Яна вярнулася ад доктаркі радасная і прама ад дзвярэй з пытаннем:
  — Што за падарунак ты прынёс урачу? Была вельмі задаволеная і ўсё прасіла перадаць, што яна ў захапленні...
  Дапамог жонцы зняць паліто і думаю: якая душэўная жанчына ўрач! І ў газету пра яе не трэба пісаць — усё вырашылася само сабой.
  — А як заметка, ці гатова? — спытала бесклапотна жонка.
  — Я ж падзякаваў урача! Ды і напісаць у газету — справа няпростая. Трэба паглядзець, як яна працуе, перагаварыць з яе калегамі, хворымі...
  Жонка заціхае, глядзіць насцярожана:  — За месяц, калі ляжала ў бальніцы, з усімі перагаварыла: і з медыцынскім персаналам, і з хворымі, магу расказаць...
  Тут я ўжо не вытрымліваю:
  — Дык сама і пішы, хто табе не дае!  Некалькі вечароў запар жонка сядзела за пісьмовым сталом з аркушом паперы. Я рыхтаваў вячэру, займаўся з дзецьмі, увіхаўся па гаспадарцы. Жонка званіла кожны вечар тым хворым, з якімі ляжала ў палаце, зачытвала напісанае. Мяне нават і не заўважала. На чацвёрты падвячорак я не вытрымаў і падыйшоў да яе:
  — Ну, як пішацца?
  Жонка ўсміхнулася і працягнула напісаны ліст:
  — Аказваецца, і сапраўды няпроста пісаць у газету.
  Бачу, глядзіць ветліва, крэсла прапаноўвае.
  Заметку яе, вядома, прыйшлося ўсю перапісваць. Занёс у рэдакцыю. Надрукавалі.
  З таго часу, калі я ў вольную хвіліну садзіўся за стол і пачынаў пісаць, у доме наступала цішыня.
  Дзякуй, доктар!

Мурашы і сена

  Раней мая матуля, калі была дужая, трымала карову, а то і дзве. Калгас ёй адмерваў дзялянку травы. А касіў, як вядома, заўсёды я. Сена з той дзялянкі хапала да Каляд, а можа, трошкі і болей. Ну, а далей яно заканчвалася і прыходзілася прыкупляць.  Мая цётка, Вера Максімаўна Кіндрук, сваёй каровы не трымала — здароўе не дазваляла. Жыла на хутары. Яе муж памёр, таму прыходзілася самой весці гаспадарку. А гэта цяжка. Траву, якую “наскубе” касой, высушыць, зграбе і складзе ў копы, аддавала нам. Сена было цудоўнае: пахла летам і свежасцю — хоць чай заварвай.  Аднойчы цётка Вера звярнулася да мяне з просьбай: прывесці ў парадак сенажаць — разраўняць мурашыныя кучы, якія перашкаджаюць касьбе. Захапіўшы з сабой рыдлёўку, я паехаў выконваць яе просьбу. Ускрыў адзін мурашнік, знайшоў свое-асаблівую кладоўку, дзе знаходзіліся мурашыныя яйкі. На гэты белы, вывернуты наверх россып тут жа пазляталіся вераб’і, каб паласавацца.
  Мурашы, патрывожаныя мною, замітусіліся. Іх мірнаму існаванню, мірнаму жыццю наступаў канец. Я нахіліўся да разбуранага мурашніка...  У гэты момант да мяне непрыкметна падыйшла цётка Вера. Убачыўшы разгубленых мурашоў, яна сказала:   — Не трэба іх больш трывожыць. Я перадумала. Калі пачнем касіць, то месцы, дзе пасяліліся мурашы, чапаць не будзем. Няхай жывуць гэтыя мірныя лясныя гаспадары. Яны прыносяць шмат карысці.   З таго часу я ніколі не крыўджу мурашоў. Калі прыходжу ў лес, стараюся знайсці мурашнік, каб абгарадзіць яго. У такія хвіліны міжволі ўспамінаецца касьба сена і цётка Вера — мудрая і працавітая жанчына.

На верх старонкі