Памяць
Гісторыка-дакументальная хроніка Лунінецкага раёна

Легендарны Кірыла Арлоўскі

Кірыла Пракопавіч Арлоўскі нарадзіўся 30 студзеня 1895 г. у в. Мышкавічы сучаснага Кіраўскага раёна Магілёўскай вобласці ў сялянскай сям'і. Скончыў царкоўнапрыходскую школу. У 1915 г. быў прызваны ў армію, удзельнічаў у першай сусветнай, атрымаў чын унтэр-афіцэра. З 1918 г. член РКП(6) — у Чырвонай Арміі і органах ЧК, удзельнічаў у баях на Заходнім фронце, у партызанскай барацьбе супраць нямецкіх і польскіх акупантаў, супраць фарміраванняў Булак-Балаховіча, знаходзіўся на нелегальнай рабоце ў Літве.

Тэрорам, жорсткасцю, увядзеннем палявых судоў, карнымі экспедыцыямі спрабавалі падавіць гэта народнае супраціўленне ўладзе Пілсудскага. Пракурор акруговага суда ў Пінску паведамляў, што ўвядзенне палявых судоў у Лунінецкім павеце не прывяло да чакаемых вынікаў: і пасля 30 мая 1921 г. партызаны па-ранейшаму актыўна дзейнічаюць супраць паліцыі і жандармерыі, па-ранейшаму мясцовае насельніцтва аказвае партызанам дзейсную дапамогу. На занятую палякамі тэрыторыю быў накіраваны шэраг камандзіраў Чырвонай Арміі і супрацоўнікаў дзяржбяспекі.

У студзені 1922 г. Арлоўскі пад імем "Івана Васільевіча Аршынава" перайшоў савецка-польскую мяжу для арганізацыі партызанскага руху.

Дастаткова хутка Арлоускі стварыў сетку партызанскіх груп, якія дзейнічалі ў раёнах Баранавіч, Нясвіжа, Ляхавіч, Лунінца, Целяханаў, Ганцавіч, Століна і Клецка. Групы мелі разведчыкаў і сувязных з ліку мясцовых жыхароў, базы. У атрад быў прыняты і Васіль Захаравіч Корж, селянін з в. Хорастава Лунінецкага павета, уцякач з польскага войска. А неўзабаве ў атрадзе з'явіўся яшчэ адзін партызан з неардынарнай біяграфіяй... Паляк Юзэф Муха-Міхальскі служыў у Ляхавічах камандзірам узвода уланаў. З-за няўрымслівага характару ён неаднойчы выклікаў незадаволенасць з боку начальства і, нарэшце, быў аддадзены пад суд, але паспеў уцячы. Муха-Міхальскі быў прыняты ў атрад пад прозвішчам "Шаблоўскага", а яго ўласнае прозвішча пачало выкарыстоўвацца не толькі партызанамі атрада Арлоўскага, але і іншых камандзіраў, у тым ліку нават на Валыні. Такім чынам, прозвішча польскага харунжага ператварылася ў сімвал партызанскай барацьбы — "Муха-Міхальскі", нібыта казачны герой, быў няўлоўны і здольны за лічаныя дні або нават гадзіны перамяшчацца на вялікія адлегласці...

Калі атрад Арлоўскага ўзрос па колькасці і ўзмацніўся арганізацыйна, ён пачаў праводзіць баявыя аперацыі.

"У маі 1922 года партызанскі атрад заняў в. Чучавічы Лунінецкага павета, ачапіў памяшканне пастарунка, валасной управы і канторы фірмы па распрацоўцы лесу "Агахель". Паліцыя была абяззброена. Усю зброю, форму паліцэйскіх і грошы партызаны забралі ў якасці трафеяў. Забралі дакументы, пячатку, грошы і ў валасной управе".

11 ліпеня дзесяць партызанаў спалілі ў Лунінецкім павеце (Ленінскай гміне) маёнтак графа Замойскага Добрае Дрэва.

Паліцыя зазначала: "Значную частку партызан складалі мясцовыя сяляне, што, з аднаго боку, надзвычай спрошчвае ім магчымасць рассеяцца і схавацца ад пагоні. А з другога боку, нечувана ўскладняе ўсялякую кантрактацыю, таму што сяляне, будучы ў змове з партызанамі, не толькі не паведамляюць ніякіх звестак следчым органам, а нават наадварот, папярэджваюць партызанаў і паведамляюць ім пра кожны крок паліцыі".

У маі 1923 г. Арлоўскі з дваццаццю партызанамі без адзінага стрэла захапіў паліцэйскі пастарунак у в. Чучавічы, які налічваў 12 паліцэйскіх. У палон трапілі яго камендант і стараста гміны.

Архіўная справа на 90 аркушах сведчыць: 19 мая "банда" Мухі (каля 30 чалавек) з боку Дзяніскавіч абяззброіла патруль, захапіла пастарунак. У гміне ўзялі пячаткі, касу, паштовыя маркі і г.д. Узялі тавары з харчовай і гарэлачнай крам. У супрацоўнікаў "Агахеля" ўзялі каштоўнасці, у пастарунку — 6 пячатак, дакументы. Білі войта і чыноўнікаў. Пад складам фірмы падарвалі бомбу, але без вялікай шкоды. Параненых і забітых не было. Тавараў і грошай узялі на 100 мільёнаў марак.

Адначасова з пашырэннем партызанскага руху польскія ўлады прыкладалі намаганні, каб выявіць месцазнаходжанне атрадаў. Супрацоўнікі дэфензівы і так званай "двуйкі" (другога, разведвальнага, аддзела генштаба) сцвярджалі, што ў Арлоўскага каля 500 партызан, якія маюць базы каля вёсак Дзяніскавічы і Малыя Арлы Лунінецкага павета. На самой справе ядро атрада складалі 30 — 50 партызан, якія былі падзелены на 4 — 5 груп.

У снежні партызаны зноў захапілі маёнтак Навасёлкі і кантору фірмы "Лес", дзе былі 20 паліцэйскіх, і расстралялі тых, хто быў павінны ў гібелі партызана Абрамчука. У лютым 1924 г. яны чатыры разы абяззбройвалі пастарункі ў Лунінецкім павеце.

У маі 1924 г. польскі ўрад назначыў буйную грашовую ўзнагароду за затрымку Мухі-Міхальскага. Спецыяльны цыркуляр быў сакрэтна разасланы палескім ваяводам Даўнаровічам усім старастам. Улады лічылі немэтазгодным абвяшчаць пра ўзнагароду ў друку, бо гэта паказала б іх няздольнасць справіцца з партызанамі, тым больш што ў прэсе неаднойчы друкаваліся паведамленні аб знішчэнні партызанскіх атрадаў. Вось тэкст цыркуляра, дасланага ваяводам столінскаму старасце (аналагічны дакумент атрымаў і лунінецкі стараста):

"Вельмі тэрмінова, зусім сакрэтна.
Прэзідыум Палескага ваяводства.
Брэст над Бугам. 9 мая 1924 года.
Змест: аб назначэнні ўзнагароды таму, хто зловіць Муху-Міхальскага.
Пану старасту ў Століне (асабіста).
Па прапанове міністра ўнутраных спраў пан старшыня Савета Міністраў назначыў узнагароду ў памеры 10 мільярдаў марак таму, хто зловіць... Муху-Міхальскага. Апрача таго, назначыў узнагароду Да 5 мільярдаў марак таму, хто праўдзівай інфармацыяй органам паліцыі будзе садзейнічаць пры затрыманні ўпамянёнага партызанскага атамана... Права на гэтую ўзнагароду маюць таксама работнікі знешняй службы (дэфензівы) і следчых органаў, якія самастойна або ў выніку сумесна арганізаванай акцыі супраць Мухі-Міхальскага дасягнуць пастаўленай мэты. Аб вышэйсказаным, пан стараста, неадкладна давядзіце да ведама падначаленых вам органаў паліцыі і канфідэнтаў. Падрабязна распрацаваны план затрымання атрада Мухі-Міхальскага і яго самога патрэбна неадкладна прадставіць мне".

Далей патрабавалася дзеянні супраць партызан "пачаць неадкладна і праводзіць іх энергічна, усімі наяўнымі ў распараджэнні сіламі..."

Звесткі аб сакрэтным дакуменце ўсё ж прасачыліся ў друк. А Муху па-ранейшаму затрымаць ніяк не атрымлівалася, у першую чаргу — з-за падтрымкі насельніцтва. Сярод партызанскіх памочнікаў і сувязных было нават некалькі солтысаў (кіраўнікоў вясковай адміністрацыі). Дарэмнымі былі намаганні дэфензівы заслаць да партызан свайго агента. Вядомы выпадак, калі партызаны, выкрыўшы аднаго з агентаў, брата некалькіх партызан, які працаваў тэлеграфістам у Лунінцы, пачалі праз яго пастаўляць паліцыі дэзінфармацыю пра дзеянні свайго атрада, тым самым заблытваючы праціўніка.

Восенню 1924 г. партызаны захапілі і абяззброілі пастарункі ў Кажан-Гарадку і Сітніцы, вызвалілі арыштаваных сялян.

24 верасня 1924 г. атрад Арлоўскага правёў аперацыю, якая стала вядомай далёка за межамі Польшчы і якая праславіла імя Мухі-Міхальскага сродкамі інфармацыі ледзь не па ўсім свеце. Праз сваіх сувязных-чыгуначнікаў Арлоўскі даведаўся, што ваявода Даўнаровіч у час інспекцыйнай паездкі будзе праязджаць праз раз'езд Парахонск. У цягніку з ім былі чыны мясцовай адміністрацыі і біскуп. У выніку дакладна распрацаванай аперацыі партызаны спынілі цягнік і захапілі ваяводу. Арлоўскі загадаў вывесці адтуль ваяводу і высекчы. Гэта зрабіў адзін з афіцэраў, потым самі ж афіцэры высеклі начальніка акруговай паліцыі Мянсовіча і сенатара Віславуха... Тым часам партызаны праводзілі агляд вагонаў. У вагоне-рэстаране афіцэры ўсё ж пачалі супраціўленне — двое з іх былі забіты, некалькі паранена, сярод партызан страт не было. Нечакана выявілася, што ў некалькіх вагонах поўна салдат — каля батальёна. Але яны не аказалі ніякага супраціўлення і далі сябе абяззброіць. Каб не такія паводзіны жаўнераў, партызаны маглі б быць хутка знішчаны. Растлумачыць нейтралітэт салдат можна, калі прыгадаць, што партызаны заўжды даволі мякка абыходзіліся з палоннымі салдатамі і звычайна адпускалі іх на волю... Захапіўшы пошту, партызаны пакінулі Парахонск.

У пагоню за партызанамі адразу ж былі кінуты паліцэйскія сілы, вайсковыя часці. Толькі з Лунінца і яго аколіц для праследавання партызан выйшлі 110 паліцэйскіх і 4 узводы пяхоты. Але міністр унутраных спраў настаяў на тым, каб у карных аперацыях прымалі ўдзел як мага болып вайсковых часцей. Былі сфарміраваны шматлікія знішчальныя каманды.

Вялікая тэрыторыя была запруджана паліцыяй і салдатамі. Яны занялі вёскі Багданаўка, Марач, Хорастава, Дзяніскавічы, Чудзіна і інш. Былі арыштаваны сотні людзей. Дзесяць з іх — Адам Курыловіч з маёнтка Адэлін, Павел Барташ з в. Дзяніскавічы, Кірыла Новік з Гаўрыльчыц, Кузьма Нарымончык з Любані, Фёдар Сафронаў з в. Лунін, Соц Саўка з в. Волька, Антон і Фама Палуяны з хутара Тавалга, Іван Леўшын і Мікіта Клюка з Ядаўкі — былі аддадзены пад ваенна-палявы суд. Аднак нават гэты хуткі на жорсткую расправу суд быў вымушаны прызнаць, што ніхто з іх не меў дачынення да нападзення на цягнік, і вызваліў іх з-пад варты.

Урад і рэакцыйная прэса былі незадаволены такім ходам падзей.

"Над крэсамі навісла хмара асаднага становішча, — пісала газета "Жэчпаспаліта", — прызначэнне ваяводамі генералаў з'яўляецца па сутнасці стварэннем спецыяльна толькі на крэсах генерал-губернатарстваў замест ваяводстваў, што існавалі да таго часў".

"Акруговы Пінскі суд на выязной сесіі ў Лунінцы 20 ліпеня г.г. вынес смяротны прысуд беларускаму паўстанцу Яну Глушку. Пасля абвяшчэння прысуду Глушка заявіў, што не жадае карыстацца правам звяртацца з просьбай да прэзідэнта Польшчы аб памілаванні. Прысуд здзейснены 21 ліпеня..."

Адначасова з узмацненнем рэпрэсій польскія ўлады шукалі іншых шляхоў па знішчэнні партызан. У канцы 1924 г. імі былі створаны спецыяльныя супрацьпартызанскія атрады з былых балахоўцаў — салдат фарміраванняў Булак-Балаховіча, што пасля грамадзянскай вайны жылі ў Польшчы. Але і гэта не прынесла поспехаў. Асобныя атрады балахоўцаў панеслі страты ў баях з партызанамі, многія самі пакінулі гэтыя фарміраванні.

Партызаны між тым прапягвалі свае дзеянні. Літаральна праз некалькі дзён пасля нападу на ваяводу партызаны занялі вёску Чучавічы, потым напалі на маёнтак Зарэчча. У ноч на 3 кастрычніка яны спалілі хлеў са збожжам у маёнтку Кажан-Гарадок, абстралялі паліцэйскіх і адышлі толькі пасля падыходу да праціўніка атрадаў з Лахвы і Лунінца.

Нягледзячы на вялізную колькасць паліцэйскіх, салдат і агентаў дэфензівы, што была сканцэнтравана ў Заходняй Беларусі, польскія ўлады часта не маглі ажыццявіць сваіх намераў з-за нізкага маральнага і арганізацыйнага іх узроўню.

I усё ж тэрор узмацняўся. Толькі ў красавіку 1925 г. на Палессі былі арыштаваны каля 2 тысяч чалавек.

"Калі мы не патопім партызанскі рух у крыві, дык ён адарве ад нас некалькі правінцый, — пісала ў кастрычніку 1925 г. газета "Жэчпаспаліта". — Без прамаруджвання трэба ліквідаваць усе банды. Трэба знайсці тых, хто дапамагае ім з насельніцтва, і з усімі расквітацца хутка і бязлітасна. На кожнае выступленне трэба адказваць шыбеніцай. На ўсё беларускае насельніцтва павінен абрынуцца страх, ад якога ў яго жылах застыне кроў. Калі за некалькі гадоў не будзе змен, — рабіла выснову газета, — дык мы будзем мець на ўсходніх крэсах усеагульнае ўзброенае паўстанне".

У маі 1925 г. Арлоўскі з 30 партызанамі перайшоў праз граніцу ў БССР. Частка партызан яго атрада засталася ў Польшчы, некалькі чалавек пазней загінулі ў выніку тэрора ўлад. Некаторыя з партызан зноў узяліся за зброю ў час Вялікай Айчыннай.

Сам жа Арлоўскі пасля заканчэння ў 1930 г. Камуністычнага універсітэта нацменшынстваў Захаду ў Маскве працаваў у Беларусі, ствараючы вучэбныя партызанскія атрады на выпадак будучай вайны. Пасля іх расфарміравання працаваў на будаўніцтве канала Волга — Масква, якое вёў НКУС сіламі зняволеных, у 1937 — 1938 гг. знаходзіўся ў Іспаніі, а ў 1941 — 1942 гг. — у Кітаі, аказваючы дапамогу гэтым краінам у барацьбе супраць варожай агрэсіі. Нягледзячы на цяжкую хваробу, атрыманую ў выніку кантузіі, у 1942 г. вылецеў у нямецкі тыл і ўзначаліў спецатрад НКДБ "Сокалы", што дзейнічаў у асноўным у Ляхавіцкім і Клецкім раёнах. Сярод баявых аперацый атрада — дыверсіі на чыгунцы Баранавічы-Лунінец. У Лунінцы неаднойчы бывалі разведчыкі Арлоўскага, напрыклад, Барыс Гус, што працаваў старшым кандуктарам на чыгунцы.

У выніку цяжкага ранення Арлоўскі страціў кісць рукі і тры пальцы на другой, але пасля лячэння ў партызанскім шпіталі застаўся ў страі. У Маскву ён вылецеў толькі па спецыяльнаму загаду Цэнтра. 20 верасня 1943 г. падпалкоўніку дзяржбяспекі К.П. Арлоўскаму было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. 3 ліпеня 1944 г. ён узначаліў калгас "Рассвет" у роднай вёсцы. За працоўныя поспехі ў 1958 г. атрымаў званне Героя Сацыялістычнай Працы. Памёр 13 студзеня 1968 г.

Па кнізе I. Барысава "Чалавек з легенды"