Пахаванне і памінанне
У мясцовых палешукоў, як і ва ўсіх усходніх славян, пахавальныя і памінальныя абрады найбольш звязаны з хрысціянствам, але захоўваюць і элементы дахрысціянскіх вераванняў, маюць і свае асаблівасці.
Адносіны да смерці ў іх дваістыя. З аднаго боку — гэта вялікае гора і смутак з нагоды страты блізкага чалавека. З другога боку, смерць у старасці ўспрымаецца як натуральная прыродная з'ява. "Бог даў — Бог узяў..." А, па-трэцяе, смерць успрымаецца як пераход у іншы свет, магчыма, у іншую форму існавання. На Палессі бытуе да гэтага часу ўяўленне аб "тым свеце" — як бы аб востраве, які знаходзіцца пасярэдзіне багністага балота. Агеньчыкі на балоце — гэта блукаючыя душы, якія шукаюць шлях да гэтага вострава-раю. Але гэты востраў недаступны жывым. Ён хоць і звязаны балотам з зямлёй, але сам знаходзіцца па-за яе межамі: ці то над зямлёй, ці то пад ёю. Ён не размяшчаецца ва ўяўнай жывому чалавеку прасторы. Як сказалі б сучасныя уфолагі — ён у іншым вымярэнні. Магчыма, яго называлі раней вырай, куды маглі далятаць птушкі. Туды сістэматычна наведваюцца крумкачы, якія жывуць вельмі часта на дрэвах могілак. У некаторых месцах крумкача называюць крук. Мабыць, адсюль вядомы ўрывак са старажытнай абрадавай песні:
"Кручэ, Чорнобога старшы ўнучэ". Ці не быў звязаны "той свет" з амаль невядомым нам Чарнабогам?
Кожная душа павінна папасці на гэты востраў. Для гэтага ёй патрэбна пераадолець багну. Душа, якая мала грашыла, робіць гэта з лёгкасцю. А душы грэшныя павінны гаціць гаці альбо масткі. Будаўнічым матэрыялам могуць служыць толькі абстрыжаныя пазногці. Сабраных разам іх дастаткова. Пазногці душа дастае з-за пазухі. Таму пры душы чалавек, абстрыгаючы пазногці, павінен быў класці іх за пазуху. Калі гэты звычай не выконваўся, то душа нябожчыка ў выпадку, калі не хапала будаўнічага матэрыялу для гаці, павінна была блукаць па мясцінах, дзе яна жыла, палохаючы жывых і не знаходзячы для сябе заспакаення...
... Паміраючага абавязкова наведвалі ўсе сваякі. Аб нябожчыку звычайна абвяшчаў жалобны звон. Пасля прыгатавання нябожчыка клалі на канапе, у некаторых месцах на стале, апраналі ў чыстае белае палатнянае адзенне, на ногі — чыстыя анучы з намёткі, лапці (пасталы не абувалі), на шыю завязвалася чырвоная стужачка, надзявалася новая світа. Жанчын апраналі ў андаракі і капоты, галаўны ўбор — пушанка. Дзяўчыну ўбіралі ў вянок, валасы запляталі ў адну ці дзве касы (у залежнасці ад мясцовай традыцыі). Каля нябожчыка пад абразамі запальвалася свечка, якая звычайна стаяла ў пасудзіне, куды было насыпана жыта. Абавязкова з моманту смерці і да пахавання і вяртання з могілак хто-небудзь з пісьменных людзей чытаў адпаведныя месцы з Бібліі. На той час, калі нябожчык ляжаў на лаве, каля яго хто-небудзь сядзеў з яго сям'і. Перад тым, як класці ў труну, каля нябожчыка садзілася ўся сям'я. Труну рабілі з тоўстых дубовых дошак у форме чатырохвугольнай скрыні, накрыўка — з адной дошкі.
Нябожчык павінен быў пераначаваць у капліцы, якая была на кожных могілках. У якасці вартаўнікоў заставался на ноч некалькі дзядоў, якія раскладвалі на могілках вогнішча. Лічылася, што, толькі пераначаваўшы ў капліцы, нябожчык стаў сапраўдным нябожчыкам. Абрад адпявання ў царкве вядомы. З царквы да могілак труну нябожчыка неслі на спецыяльных насілках, паперадзе неслі накрыўку. Гэта нельга было рабіць нікому з бліжэйшых сваякоў, як і класці нябожчыка ў дамавіну, забіваць века дамавіны, закопваць ямку. Пахавальная працэсія рабіла прыпынкі на кожным скрыжаванні вуліц і дарог, каб нябожчык не вяртаўся на іх. У дамавіну пры развітанні ў некаторых вёсках кідалі манеты. Пры развітанні ў царкве рукі нябожчыка перакрыжаваны на грудзях. Пры развітанні на могілках рукі распрамляліся "па швах" уздоўж цела. Перад апусканнем дамавіны абводзяць тры разы свечкай вакол магільнай ямы. Калі закопваюць, то падбіраюць увесь пясок.
Усе, хто ўдзельнічаў у пахаванні, абавязкова павінны былі прыняць удзел у жалобнай вячэры. Вярталіся з могілак другой дарогай. Ля парога хаты нябожчыка трэба было памыць рукі і твар альбо хоць прамыць вочы. Пасля заходзілі ў хату і садзіліся за накрыты стол. Старэйшы, а звычайна той, хто чытаў Біблію, уставаў і тварыў малітву. За ім рабілі тое ж і астатнія прысутныя. Першая страва, якую былі павінны паспытаць усе, — мядовая сыта (па-мясцоваму — патапцы). Трэба з'есці па тры лыжкі, і толькі пасля гэтага выпівалі па кілішку за спачын душы. Прычым чокацца шклянкамі забараняецца. На закуску ўжываюцца розныя стравы, але абавязкова — грыбны суп, рыбная юшка, каша. Кашу звычайна ядуць апошняй (у некаторых месцах апошняй падаецца юха). Пасля таго як паставілі кашу, тушыцца свечка. Паспрабаваўшы кашу, старэйшы ўставаў і дзякаваў за жалобную вячэру. Тое ж самае рабілі і астатнія. Пасля гэтага ўдзельнікі абраду разыходзіліся.
Гатуюць жалобную вячэру і прыслужваюць за сталом звычайна старыя жанчыны, далёкія сваячкі жонкі нябожчыка ці мужа нябожчыцы.
У першую ноч пасля пахавання на тым месцы, дзе ляжаў нябожчык, у некаторых вёсках мусіў хто-небудзь пераначаваць. Лічылася, што калі душа вернецца дахаты, то пабачыць, што там хтосьці спіць, палічыць, што трапіла не туды, і пойдзе далей альбо (па другой версіі) пабачыць, што яе месца занята і вернецца на могілкі. Начуючы на месцы, дзе ляжаў нябожчык, душы апошняга, акрамя таго, паказвалі, што яе не баяцца і ёю не пагарджаюць. Наогул, гэты акт вельмі шматзначны і патрабуе свайго вывучэння. Магчыма, што гэта таксама сімвал яднання і замяшчэння...
Дзеці абавязкова ўдзельнічаюць у абрадах пахавання. Але малых заўсёды адпраўляюць начаваць да сваякоў ці суседзяў на час, пакуль нябожчык ляжыць у хаце. На пахаванні пазбягалі бываць цяжарныя жанчыны, акрамя бліжэйшых сваякоў. У такім разе абавязкова павязвалася на жываце чырвоная хустка (у некаторых месцах выключна з воўны).
На наступны дзень зранку ідуць на могілкі ўсе бліжэйшыя родзічы. Там наладжваецца жалобная трапеза. Гэта яўны водгук тых далёкіх часоў, калі на магіле спраўлялі трызну. Памінальныя абрады спраўляюцца некалькі разоў. У некаторых месцах на дзесяты дзень ці праз два тыдні, у іншых у гэты тэрмін асобых абрадаў не адбываецца. Але ва ўсіх адзначаецца саракавы дзень. Царква звязвае гэта з пэўнымі рэлігійнымі паданнямі — з узнясеннем Ісуса Хрыста на неба. Старыя людзі тлумачаць гэта некалькі інакш. Лічыцца, што душа нябожчыка блукае па зямлі каля 40 дзён. Да гэтага тэрміну патрэбна адслужыць памінальны малебен і наладзіць памінальную трапезу, на якую збіраюцца ўсе родзічы. Ні ў якім разе нельга прапусціць тэрмін, бо душа будзе блукаць па зямлі яшчэ цэлы год, ствараючы турботы і непакой для блізкіх. Але і вельмі рана наладжваць памінальную трапезу і служыць паніхіду не трэба, бо душа можа пакрыўдзіцца на тое, што ей не далі правесці адпаведны тэрмін на дарагіх мясцінах, якія яна пакідае назаўсёды, і зможа якімсьці чынам адпомсціць за гэта. Таму паніхіду і памінальную трапезу прыўрочваюць да апошняга тыдня перад 40-ым днём.
Памінальная трапеза праводзіцца ў такім парадку, як і жалобная вячэра. Той жа абавязковы набор рытуальных страў, той жа парадак. Звычаі могуць адрознівацца ад вёскі да вёскі.
Памінальная трапеза наладжваецца на паўгода з дня смерці і ў гадавіну. Як правіла, пасля года нябожчыка памінаюць у агульным саставе "дзядоў". Такіх памінальных дзён было некалькі. Першымі былі Калядкі ці Шчадрэц. Спецыяльнымі днямі памінання былі веснавыя Радаўніца і ўвосень Дзяды.
На Шчадрэц рыхтаваліся рытуальныя стравы, у першую чаргу мядовая сыта. Кожнай стравы скідалася па тры лыжкі ў спецыяльную гліняную міску. У час вячэры патрэбна было пасля кожнага паднясення лыжкі да рота пакласці яе на стол, каб ёю маглі скарыстацца "дзяды". Стол на ноч не прыбіраўся, міскі папаўняліся стравамі і так пакідаліся да раніцы. У некаторых месцах міску са стравай для "дзядоў" выстаўлялі на слупку ля брамкі. У іншых — гаспадыня несла ежу да палонкі, вылівала яе і не азіраючыся вярталася ў хату. Усё гэта трэба зрабіць да надыходу святла.
Радаўніца — веснавое свята, памінанне не пакідае ўражання вялікага смутку і змрочнасці. Гэта памінанне — падзяка продкам за тое, што зноў свеціць сонейка, зелянее траўка, спяваюць птушкі. На магілах продкаў ставяцца кветкі, ля магіл сваякі нябожчыкаў арганізуюць памінальную трапезу. Для нябожчыкаў на магілах пакідаюць вараныя яйкі, іншыя стравы, кілішак віна ці гарэлкі. Памінальная трапеза дзе-нідзе зацягваецца дацямна. На жаль, у апошнія часы памінальная трапеза ператварылася ў звычайную п'янку...
Дзяды — восеньскае паімінальнае свята. Гэта ўжо больш сумнае памінанне — напамін аб тым, што як і ў прыродзе прыходзіць восень, а за ёю снежны саван зімы, так і ў коле жыцця чалавека. Таксама ідуць на могілкі, у некаторых месцах арганізуецца памінальная трапеза...
Аднак трэба адзначыць, што на Лунінеччыне Дзяды не распаўсюджаны. У якасці памінальнага дня адзначаецца Радаўніца. Гэта абумоўлена тым, што тут поўнасцю пераважае праваслаўнае насельніцтва. Справа ў тым, што барацьба паміж праваслаўнай і каталіцкай царквой закранула і кананізацыю свят, якія прыйшлі са старых дахрысціянскіх часоў. Акрамя агульнахрысціянскіх свят, тыя, якія асвячаліся праваслаўнай царквой, не прызнаваліся касцёлам, і наадварот. Радаўніца была прызнана праваслаўнай царквой і не ўвайшлаў спіс каталіцкіх свят, а Дзяды восеньскія асвечаны касцёлам і, вядома, не кананізаваны праваслаўнай царквой. Таму спрэчкі аб тым, што святкаваць: Радаўніцу ці Дзяды, — справа не свецкіх улад. Няварта дзяржаве ўмешвацца ў спрэчку канфесій. А лепш за ўсё аднавіць усе дні памінання, а іх не менш пяці.