Альманах “Лунінецкая муза” № 27

Сцяпан Нефідовіч
Спеў берасцянкі

Святло калінавых ліхтарыкаў

«Чорныя гусі»

Звычайна ў народных песнях цi казках, калi спявалася цi расказвалася пра гусей, то да iх дапасоўваўся эпiтэт “шэрыя”. І толькi ў адной з песень упамiнаецца пра чорных: “Наляцелi чорны гусi — шкоды нарабiлi”.

I падумалася: “А што ж гэта за чорныя гусi, цi не бакланы?” Вiдаць, калiсьцi i яны з’яўлялiся на Палессi. Доўгi час не было iх, а гадоў колькi назад з’явiлiся зноў. Пасялiлiся ў вусцi Ланi, калонiямi, побач з калонiямi чапляў.

Цяпер бакланы — сапраўдная бяда для работнiкаў рыбгасаў. Пражэрлiвыя птушкi то парамi, а то i гуртамi ляцяць на харчовы промысел у рыбгасныя сажалкi. З гуманных пабуджэнняў рыбгаснiкi не страляюць, а толькi адпужваюць бакланаў.

З той народная песнi «Наляцелi чорны гусi» вынiкае, што людзi недружалюбна ўспрымалi iх. Цяпер зноў склалася такая сiтуацыя. Чужакi ёсць чужакi, у нас i людзей-чужынцаў вечна не любiлi i гналi прэч.

Квасліны

«Не ищите снеженику, я её придумал сам», — так спяваецца ў вядомай дзiцячай песеньцы пра ягаду снежанiку. І сапраўды, такой ягады ў раслiнным свеце не iснуе. Снежанiка — плод аўтарскай фантазii.

А вось ягады кваслiны — не выдуманыя. I хаця нi ў адным вызначальнiку цi слоўнiку гэтакай назвы няма, а ягады — ёсць. Растуць у пойме Прыпяцi. У лазовых цi сiлягавых кустах, цягнуцца доўгiмi тонкiмi нiцямi, усеянымi няжорсткiмi калючкамi. Цёмна-сiнiя з шызым налётам ягады. Салодка-кiслыя (таму i празвалi кваслiнамi). А якое смакоцце!

Некаторыя лiчаць, што кваслiны — разнавiднасць ажын. Але зусiм не. Ажыны стаячыя, з жорсткiмi шыпамi, ды i смакавыя якасцi — так сабе. Куды ажыне да кваслiны! Квасліны растуць нават у нас у вёсцы ва ўрочышчы Лаза (каля рыбгаса “Лахва”), можна паласавацца.

Асенні матыў

Сярэдзiна верасня. Хай i ранняя восень, а подых холаду адчувальны. Яшчэ часта сонца лашчыць зямлю, ды не горача грэе. Усё больш i больш завалокваецца неба то густымi воблакамi, то чорна-сiвымi хмарамi i акропiць, а то i спорна палье зямлю халодным дажджом. Бывае некалькi разоў на дзень. “Восень — пагод восем”, — заўважае трапная народная прымаўка.

І кожнае пахаладанне пужае птушак. Цiха, незаўважна пакiдаюць яны родныя мясцiны. Праз тыдзень-другi пацягнуцца ў вырай гусiныя ды жураўлiныя клiны. Тады больш востра адчуем, як спяшаецца час. І кожны апаўшы лiсток, што шчоўкне на зямлi, будзе адлiчваць секунды ходу восенi ў днi наблiжэння зiмы.

Мяжа дня і ночы

Вераснёўскi вечар, напоўнены прахалодай i вiльгаццю, паступова згасае. Адзiная сведка адыходзячага дня — над паўночна-заходнiм гарызонтам светлая паласа неба. Яна адбiваецца ў возеры... І на фоне паласы вiдаць, як апусцiлi ў бяздонне вады пацямнелыя вярхi прыбярэжныя дрэвы i кусты.

Прыціхла возера. Сцiшылiся чараты i рагоз. I толькi паласа вады, накiраваная ў бок зары, усё яшчэ застаецца малочна-ружовай. Але i яна пачынае блякнуць, у ёй з’яўляюцца зеленаватыя адценнi, якiя хутка пераходзяць у бясколерныя, шэрыя.

Вада на асветленым участку становiцца мутна-шэрай. Але — на iмгненне — святлее, святлее. І раптам — усё гасне, правальваецца ў цемень. Гэтая апошняя светлавая ўспышка была гранню дня i ночы.

Маскірооўка

Бярозы недзе за тыдзень да таго, як афарбавалi лiстоту у асеннюю жаўцiзну, выбраўшы сухi ветраны дзенъ, раскрылi свае каташкi. 3 iх сыпанулася насенне. Жоўтае, дробненькае. Спачатку жменька, другая... А далей — масава, нiбы з сяўнi. Адны семкi клаліся тут жа, пад кронамi, другiя, падхопленыя ветрам, адляталi далей цi далёка i клалiся ў траву.

Праз тыдзень пазалацiлася лiсце. І гэтак жа, як i насенне, толькi больш шумна, закружылася ў паветры, лягло на зямлю i на траву. Залатым пакрывалам прыкрыла насенiнкi.

Падумалася: як мудра прырода прыдумала спосаб маскiроўкi. Хай i знойдуць грызуны ды птушкi частку насення, але шмат застанецца, каб прарасцi i прадоўжыць бярозавы род.

Святло калінавых ліхтарыкаў

Я помню, мы, вясковыя хлапчукi, у тыя далёкiя першыя гады калектывiзацыi, калi ў харчах адчуваўся пастаянны недахоп, цанiлi кожную злоўленую ў вадаёмах рыбiну, кожны знойдзены ў лесе грыб i кожную сабраную ягаду. Добрай харчоўкай з’яўлялiся i ягады калiны. Іх звычайна збiралi позняй восенню, калi перабяруць першыя марозы.

Ішлi, прабiраючыся па зараснiках лазы i сiлягi, мiж якiмi пракiдалiся паляны з дубняком ды асiннiкам. Праходзiлi шмат кiламетраў, аж да самай Прыпяцi.

Ідзеш, бывае, шукаеш тых ягод, стомiшся, а знойдзеш (а яны прыгожыя, як цуд) — прыемна на душы, нiбы тое рубiнавае святло сагрэла табе нутро.

Калiнавыя ягады — быў добры харч: i кваша з саладухай, i кампот з сухiх пладоў. У палешукоў калiна заўсёды была ў пашане: калiнкай-малiнкай яе велiчалi, у многiх песнях красу калiнавую апявалi.

Любоў да калiны не згасла ў мяне да сталасцi гадоў. Каля хаты — два густыя калiнавыя кусты. Кожнай вясной яны адорваюць мяне прыгажосцю белай квеценi, восенню — чырванню гронак. Вось i зараз гараць рубiнавыя “брошкi”. Адно толькi, што не становяцца цяпер гэтыя ягады той важнай харчоўкай, якой былi некалi. Яны проста цешаць вока ды грэюць душу прыгажосцю цi, можа, успамiнамi далёкага дзяцiнства.

Ляцяць павучкі

Восень. Паджымаюць халады, i ўсе спяшаюцца кудысьцi, непакояцца: напрыклад, жабы з поля ў вадаёмы перабiраюцца, вавёркi ды сойкi запасы на ўсю зiму робяць.

Нават маленькiя павучкi i тыя ў вандроўку сабiраюцца. У цяплейшыя сонечныя днi ўзбiраюцца высока: на дрэвы, дахi будынкаў, вышкi цi антэны — выбiраюць стартавыя пляцоўкi i снуюць павуцiну. Павуцiны — гэта iх дельтапланы. Выснуе павучок доўгую нiтку або цэлы мотак, сядзе на канец свайго “лятальнага аппарата”, адштурхнецца — i паплыў.

I як каму павязе: падхопiць паветраны паток — паплыве далёка-далёка, за сотнi кiламетраў; а возьме няўдалы старт — тут жа заблытаецца ў траве цi на кусце. Ляцяць павучкi, плывуць павучкi, нясуць бабiна лета ў далёкiя краiны, у нязведаны край.

Першы іней

Вечарэла. Над балотам з’явiўся туман. Спачатку лёгкай аблачынкай павiс над лагчынай, паступова згусцiўся, залiў увесь нiзкадол, пачаў красцiся на палi i агароды, расцягваючыся ў белыя палосы.

Было бязветрана, але кашлатая сiвiзна плыла, паступова ахутваючы кусты i дрэвы, падступала да вёскi, дыхала зябкай вiльгаццю. Прадчуваўся замаразак.

А ранкам усюды: на балоце, на лузе, на полi — ляжаў iней. Усё, што яшчэ ўчора дыхала апошнiм асеннiм цяплом, аказалася ў серабрыстым палоне i амярцвела.

Мо яшчэ i не хутка настануць халады, але першы пасланец зiмы завiтаў на нашы палескiя просторы.

Шкада, я не мастак

Пасля нядаўнiх замаразкаў лес перамянiўся, запярэсцiў яркiмi колерамі. Але не доўгi перыяд лясной красы: штодзённа налятаюць вятры-лiстабоi, трасуць i шкамутаюць галле, нiбы палкамi малоцяць. А таму шмат ужо апала лiсця. Пад кожным дрэвам — каляровы дыван.

Шкада, я не мастак, а то ўзяў бы мальберт ды фарбы i маляваў бы. Перанёс бы на палатно ўсю гэту красу. А восенню, дарэчы, кожны куточак прыроды — карціна; кожнае дрэва — эцюд. Можна напісаць безлiч пейзажных малюнкаў.

I нiчога, што не ўвасоблю гэта ўсё на палатне. Затое занатую ў душы. Хай помнiцца, каб нават зiмой, у люты холад, гэта асенняя краса песцiла душу асалодай.

Холад прыспешвае

Гэтакай асенняй парой кветак не шмат у полi цi ў лузе. Першыя замаразкi, што дыхнулi пару тыдняў назад, згубiлi ўсю далiкатную зелянiну, а засталiся стойкiя раслiны. Але ж то тут, то там яшчэ высвецiць яркай фарбай асенняя кветка.

Пад поўдзень з’яўляюцца чмялi. Выкарыстаўшы момант цяпла, яны паспешна пералятаюць з кветкi на кветку. Непаседлiвыя, нiбы выконваюць нейкую норму. А паспрабуй выканаць тую норму, прынесцi паўнацэнны ўзятак, калi у кветках i нектару няшмат, i пылок мiзэрны. І чым блiжэй да вечара, тым жвавей, паваротлiвей становяцца чмялi, гудуць заклапочана, раздражнёна.

А сонца ўсё нiжэй i нiжэй. Апусцiлася да небасхiлу. Павеяла прахалодай, i чмялi, трывожна бзыкнуўшы, пачалi ўзлятаць. Толькi адзiн, невялiкi, яшчэ затрымаўшыся, тыкнуўся ў адну, другую, трэцюю кветку, ды i ён, незадаволена i сярдзiта гуднуўшы, уздымаецца, ляцiць у бок лугу. Дадому. Холад прыспешвае.

Лебядзіная трывога

Яшчэ не так даўно лебедзi ў нашых мясцiнах былі рэдкiмi гасцямi. А цяпер убачыш i на азёрах каля Прыпяцi, i на рыбгасных сажалках, Гордыя i велiчныя, маўклiвыя i нетаропкiя плывуць яны, выгнуўшы шыi, i, здаецца, толькі і робяць, што любуюцца сваiм адлюстраваннем на вадзе.

Але гэта толькi летам. З надыходам восеньскiх халадоў у птушак прачынаецца адвечная цяга да падарожжаў. Яны пачынаюць пералятаць ад возера да возера, а часам, шырока раскiнуўшы крылы, уздымаюцца высока ў неба, трубяць i крычаць.

Што непакоiць гэтых птах: блiзкiя халады, будучая дарога у вырай цi развiтанне з родным куточкам — вядома толькi iм.

Вяртанне блакітнай птушкі

Хлапчуком я жыў у тым канцы Лахаўкi, што блiжэй да Прыпяцi. Штогод веснавыя разлiвы ракi рабiлi наш куток востравам, на якiм i вакол якога вадзiлася столькi птаства, што, здавалася, гэта — птушынае царства. А пазней, калi вада сыходзiла ў рэчышча Прыпяцi, на балотах i лугах, у лясах i кустоўях чуўся птушыны гам i спеў. Якiх толькi птушак не было!

Я не толькi ведаў, у якiх мясцiнах водзяцца шматлiкiя крылатыя насельнiкi, але знаў i гнёзды больш рэдкiх птушак: драздоў, iвалгаў, удодаў, рэмезаў. Неяк нават знайшоў гняздо снегiра.

А адно лета ў гушчары алешнiку i вербаў вадзiлiся сiвагракi. Непаўторна-прыгожыя. У iх апярэннi спалучылiся зялёны, блакiтны, лiловы, карычневы i буры колеры. Другая назва гэтых птушак сiваваронкi, а ў народзе за iх яркую расфарбоўку называюць краска, сiнюга i загадкава, як i сама птушка, — ракша.

А птушкi сапраўды загадкавыя: асцярожныя, рэдка былi навiдавоку.

Больш у жыццi сiваваронак я не бачыў, думалася: знiклi назаўсёды. Але ў памяць маю iншы раз вярталiся.

Гэтым летам у нашых мясцiнах сiвагракаў убачылi сябры таварыства “Ахова птушак Беларусi”. А нядаўна ў лесе за вёскай убачыў i я. І ўзрадаваўся: не згiнулi сiваваронкi, жывуць.

Ляцяць жураўлі

Ранкам на вясковай вулiцы ажыўлена. Кожны з прахожых цi праезджых кудысьцi спяшыць, заняты сваiмi клопатамi цi праблемамi — кастрычнiк прыспешвае, падганяе. Як-нiяк, халадком дыхае прырода.

Спяшаюцца i птушкi. Вось з-за вёскi выплылi, не багата — шэсць, адна за другой — кароткi радочак. Спачатку нельга было разабраць, хто гэта. Але нiзанка тая ўсё блiжэй, блiжэй.

— Курлы-курлы!..

Цяпер шмат хто звярнуў увагу: журавы ляцяць.

Гусiныя клiны, прычым вялiкiя, часта з’яўляюцца ў небе, а вось жураўлiных ключоў у апошнiя гады амаль не ўбачыш, звялiся гэтыя цудоўныя птахi.

Бачу: задралi людзi галовы, глядзяць услед гэтым, можна сказаць, ужо рэдкiм птушкам. А яны: крылы — пружынiстыя, шыi — наструнены, прыгожыя — узмах за ўзмахам паступова аддалялiся.

— Курлы-курлы! — зрэдку падаў сумны клiч на дол.

І кожны з нас зычыў iм удалага палёту i шчаслiвага вяртання.

Апошняе асенняе цяпло

Увесь дзень дзьмуў моцны паўночны вецер. Ён без жалю трос дрэвы, абрываў лiсце, каб уволю налюбавацца каляровым феерверкам i паслухаць музыку лiстапада. За ноч вецер сцiх. Дрэвы стаялі стомленыя, бы воiны пасля цяжкай бiтвы. Неба, працёртае хмарамi ды аблокамi, стала чыстае-чыстае.

Апоўднi ярка заззяла сонца. I хоць ладнага цяпла не адчувалася, для насякомых паявiўся шанц пацешыцца яго пяшчотай: над самай зямлёй, засланай лiстотай, у зацiшку таўклiся камары; махнаты чмель сонна перапаўзаў з кутасiка адцвiтаючай канюшыны на чырвоны кляновы лiст; а вось жучок, здавалася, пераносiў часцiнку сонейка з лiсточка на лiсточак.

Падняўшы лiст, адразу адчуў лёгкую асалоду — нiбы ўзяў у рукi чыюсьцi цёплую далоню, i зразумеў: кожнае насякомае перад доўгiм зiмовым сном хоча назапасiцца апошнiм асеннiм цяплом.

Гнёзды

Мiж агародамi i рыбгаснай сажалкай — лясок. Тут усё збiлася ў адну густую кучу: алешнiк з крушыннiкам, малiны з ажынамi, ёсць i рабiны, i калiны, Маецца грудок i балоцiна, А вясной i летам такое разнатраўе — любы батанiк пажадаў бы пабыць тут. Таму i водзiцца ў гэтым ляску шмат усякага птаства.

Але не раз задаваўся пытаннем: а дзе птушыныя гнёзды? А гэтай восенню, калi дрэвы скiнулi лiстоту, зноў зайшоў у гэты лясны куток, прыгледзеўся — i ўбачыў гнёзды. Як iх багата!

Вунь, высока, на галiне рабiны, — “калысачка” iвалгi; крыху нiжэй, у развiлцы алешыны, — парушанае ветрам гняздо зяблiка цi салаўя; побач, у гушчы крушын — сарочы церам. А яшчэ i ў малiннiку, i ў траве каля самай сцежкi — таксама чыесьцi кубелцы.

Дзiву даўся: як мог не заўважыць усе гэтыя гнёзды ўлетку, праходзячы тут не адзiн раз? А мо замаскiраваныя былi?

Напэўна, перш чым ладзiць сваё жытло, птушкi не аднойчы праляцяць над сцежкай, нават прабягуць па ёй i толькi, калi ўпэўняцца ў добрай маскiроўцы, тады прыступяць да будаўнiцтва.

Сінічкі

Па праўдзе кажучы, у мяне да сiнiчак найвялiкшая павага. Працаўнiцы, клапатухi.

Буслы i чаплi, салаўi i берасцянкi, зязюлi i ластаўкi даўно адляцелi ў вырай, цешацца недзе ўдалечынi пад цёплым сонцам, а сiнiчкi нiкуды не паляцелi. Выбралі спосаб суровага жыцця. Дождж цi вецер, мароз цi завея, а яны пералятаюць з дрэва на дрэва, з куста на куст, корпаюцца ў кожнай галiнцы, ў кожным сучку — дабываюць ежу.

Сiнiчка клапоцiцца сама пра сябе, не наелася — загiне. Асаблiва зiмой: галодная — замерзне. Вось i жыве кожная з iх у вечным клопаце i пошуку. Па лясах, па гаях, па садках коцяцца жоўта-шэрыя шарыкi, найчасцей невялiкiмi чародкамi

Сінічкi — санiтары: знiшчаюць мноства насякомых, iх лiчынак i яек. Няма калi iм ляцець у далёкi вырай.

Перадзім'е

Перадзiм’е — так у народзе называюць перыяд канца восенi. У такi час цемната наступае хутка, адразу ж пасля абеду. І трапна падмечана кiмсьцi: “У лiстападзе ранак з вечарам сярод дня сустракаюцца”.

Вiльготна, зябка, непрыемна. Iншы раз павее холадам, замаразкi пасерабраць траву, падмарозяць апошнюю лiстоту, i ападаюць нават самыя стойкiя лiсты — вольхаў i бэзаў.

Пануюць шэрыя ды чорныя колеры. І толькi маладое азiмае жыта на фоне гэтай шэрасцi адлiвае яркай зелянiнай, быццам робiць выклiк слоце i нават надыходзячай зiме з яе суровымі халадамi.

На верх старонкі